Του Mohammed Bamyeh, 6 Φεβρουαρίου 2011
Ποτέ πριν μία επανάσταση που έμοιαζε τόσο ελλιπής σε προοπτικές δε συγκέντρωσε τόσο γρήγορα και απροσδόκητα ορμή. Η Αιγυπτιακή Επανάσταση, που ξεκίνησε στις 25 Ιανουαρίου, στερείτο ηγεσίας και είχε λίγη οργάνωση˙ τα καταλυτικά της γεγονό-τα, την Παρασκευή 28 Ιανουαρίου, συνέβησαν σε μία ημέρα κατά την οποία όλες οι τεχνολογίες επικοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων του διαδικτύου και των τηλεφώ-νων, ήταν μπλοκαρισμένα˙ πραγματοποιήθηκε σε μία μεγάλη χώρα γνωστή για την ατάραχη πολιτική της ζωή, μία πολύ μακρά κληρονομιά εξουσιαστικής συνέχειας, και για ένα αξιοζήλευτο κατασταλτικό μηχανισμό αποτελούμενο από περισσότερα από 2 εκατομμύρια μέλη. Αλλά εκείνη την ημέρα το καθεστώς του Hosni Mubarak, οχυρω-μένο για 30 χρόνια και φαινομενικά αιώνιο, το μόνο καθεστώς το οποίο η μεγάλη πλειονότητα των διαδηλωτών είχε ποτέ γνωρίσει, εξατμίστηκε σε μια στιγμή.
Παρ’ όλο που το καθεστώς αγωνίστηκε για δύο ακόμα εβδομάδες, στην πράξη η κυ-βέρνηση λειτουργούσε υποτυπωδώς κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου. Όλα τα υπουργεία και τα κυβερνητικά γραφεία ήταν κλειστά και σχεδόν όλα τα αστυνομικά τμήματα είχαν καεί στις 28 Ιανουαρίου. Εκτός από το στρατό, όλο το προσωπικό α-σφαλείας είχε εξαφανιστεί και μία βδομάδα μετά τον ξεσηκωμό λίγοι μόνο αστυνομι-κοί αποτολμούσαν να κυκλοφορούν. Λαϊκές επιτροπές έχουν από τότε αναλάβει την ασφάλεια στις γειτονιές. Είδα τον πατριωτισμό να εκφράζεται παντού ως συλλογική υπερηφάνεια στη συνειδητοποίηση ότι άνθρωποι που δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους μπορούσαν να δρουν μαζί, με αποφασιστικότητα και με ένα σκοπό. Κατά τη διάρκεια των επόμενων 19 ημερών εκατομμύρια συναντήθηκαν στους δρόμους σχεδόν παντού στην Αίγυπτο και κάποιος θα μπορούσε εμπειρικά να δει πώς τα υψηλά ήθη – κοινό-τητα και αλληλεγγύη, φροντίδα για τους άλλους, σεβασμός για την αξιοπρέπεια ό-λων, αίσθημα της προσωπικής ευθύνης για τον καθένα – αναδύονται ακριβώς μέσα από την εξαφάνιση της κυβέρνησης.
Αναμφίβολα αυτή η επανάσταση, η οποία συνεχίζει να ξεδιπλώνεται, θα είναι το γε-γονός που θα δώσει μορφή στις ζωές εκατομμυρίων νεολαίων που αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος σε αυτή την επανάσταση στην Αίγυπτο, και ίσως, επίσης, πολλών ακόμη εκατομμυρίων νεολαίων που την ακολούθησαν σε όλο τον αραβικό κόσμο. Είναι σαφές ότι παρέχει σε μία νέα γενιά ένα ευρύ φάσμα των τύπων που είχαν σχη-ματίσει την πολιτική συνείδηση κάθε γενιάς πριν από αυτή στη σύγχρονη Αραβική ιστορία. Όλες αυτές οι κοινές εμπειρίες που έδωσαν μορφή σε προηγούμενες γενιές ήταν, επίσης, σημαντικές εθνικές στιγμές: είτε ήταν καταστροφικές ήττες είτε ήταν θρίαμβοι ενάντια στις αποικιακές δυνάμεις ή συμμάχους.
Αυτή η επανάσταση, επίσης, θα αφήσει βαθιά ίχνη στον κοινωνικό ιστό και την ψυχή για πολύ καιρό αλλά με τρόπους που δεν αφορούν αποκλειστικά την νεολαία. Ενώ η νεολαία ήταν η κινητήρια δύναμη τις πρώτες ημέρες, η επανάσταση γρήγορα γιγά-ντωσε σε εθνική κλιμακα με κάθε έννοια: μέρα με τη μέρα είδα ένα αυξανόμενο δη-μογραφικό μείγμα στις διαδηλώσεις, όπου άνθρωποι από όλες τις ηλικιακές ομάδες, τις κοινωνικές ομάδες, άντρες και γυναίκες, Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί, άνθρω-ποι της πόλης και χωρικοί – ουσιαστικά όλοι οι τομείς της κοινωνίας – δρούσαν σε μεγάλους αριθμούς και με μία αποφασιστικότητα που σπάνια είχαμε ξαναδεί πριν.
1
Όλοι όσοι μίλησα αντηχούσαν παρόμοια θέματα για τον κοινωνικό μετασχηματισμό που συντελούταν: το τόνιζαν με μια αίσθηση απορίας ως προς το πώς ανακάλυψαν τη γειτονιά τους πάλι, πώς ποτέ δεν ήξεραν ότι ζούσαν σε «κοινωνία» ή το νόημα της ίδιας της λέξης μέχρι να συμβεί αυτό το γεγονός και πώς όλοι όσοι χθες φαίνονταν τόσο μακρινοί είναι τώρα τόσο κοντά. Είδα αγρότισσες να δίνουν κρεμμύδια σε δια-δηλωτές για να τους βοηθήσουν να συνέλθουν από τις επιθέσεις με δακρυγόνα˙ νεα-ρούς να αποτρέπουν άλλους από πράξεις βανδαλισμού˙ ανθρώπινες ασπίδες αποτε-λούμενες από διαδηλωτές να προστατεύουν το Εθνικό Μουσείο από τη σκύλευση και τη φωτιά˙ διαδηλωτές να προστατεύουν συλληφθέντες τραμπούκους, που τους είχαν επιτεθεί, απ’ το να δεχθούν επίθεση από άλλους διαδηλωτές˙ και αμέτρητα άλλα συμ-βάντα γενναιόψυχης ευγένειας στο μέσο της επικρατούσας καταστροφής και χάους.
Είδα, επίσης, πώς οι διαδηλώσεις μετατρέπονταν από πεδία μάχης σε κύκλους συζή-τησης και πώς παρείχαν ένα ανανεώσιμο φάσμα στο οποίο ο καθένας θα μπορούσε να δει τα ποικίλα τμήματα της κοινωνικής ζωής να συγκλίνουν στην κοινή ιδέα της πτώ-σης του καθεστώτος. Ενώ τα παγκόσμια μέσα τόνιζαν το ανεξέλεγκτο χάος, τις συνέ-πειες στην περιοχή και το φάντασμα του Ισλαμισμού στην εξουσία, η «προοπτική του μυρμηγκιού» αποκάλυψε το ότι όλοι οι παραπάνω συλλογισμοί είναι άσχετοι. Καθώς η Επανάσταση χρειαζόταν όλο και περισσότερο χρόνο για να εκπληρώσει την απο-στολή της να ρίξει το καθεστώς, οι ίδιοι οι διαδηλωτές άρχισαν να περνούν περισσό-τερο χρόνο τονίζοντας άλλα επιτεύγματα, όπως πώς νέα ήθη αναδύονταν ακριβώς εν μέσω χάους. Αυτά τα νέα ήθη επιβεβαιώθηκαν σε μία ευρέως μοιρασμένη έννοια προσωπικής ευθύνης για πολιτισμό – εθελοντικός καθαρισμός των δρόμων, αναμονή στην ουρά, πλήρης αφανισμός της δημόσιας παρενόχλησης των γυναικών, επιστροφή κλεμμένων αντικειμένων που βρέθηκαν και αμέτρητες άλλες ηθικές αποφάσεις που συνήθως αγνοούσαμε ή αφήναμε τους άλλους να ανησυχούν γι’ αυτές.
Υπάρχει ένα αριθμός βασικών χαρακτηριστικών τα οποία συνδέονται μ’ αυτό το υπέ-ροχο γεγονός που είναι σημεία – κλειδιά, νομίζω, για την κατανόηση όχι μόνο της Αιγυπτιακής Επανάστασης αλλά, επίσης, των αναδυόμενων Αραβικών ξεσηκωμών του 2011. Αυτά τα χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν την επίδραση περιφερειακών δυ-νάμεων ˙ τον αυθορμητισμό ως μία τέχνη κίνησης ˙ τον κοινοτικό χαρακτήρα ως μία συνειδητή ηθική αντίθεση στη βαρβαρότητα του κράτους˙ η προτεραιότητα που δό-θηκε στις πολιτικές απαιτήσεις έναντι όλων των άλλων ειδών απαιτήσεων συμπερι-λαμβανομένων των οικονομικών˙ και, τέλος, η αυτοκρατορική κώφωση, εννοώντας τη λειψή ετοιμότητα των κυρίαρχων ελίτ να ακούσουν τις πρώιμες αντηχήσεις ως ο-τιδήποτε άλλο εκτός από δυσδιάκριτο δημόσιο θόρυβο που θα μπορούσε εύκολα να σταματήσει να ακούγεται με τα συνήθη μέσα.
Κατ’ αρχάς, ο περιφερειακός (διάσπαρτος) χαρακτήρας σημαίνει ότι η επανάσταση ξεκίνησε στην περιφέρεια. Στην Τυνησία ξεκίνησε με τον ίδιο τρόπο, σε περιφερεια-κές περιοχές, απ’ όπου μετανάστευσε στην πρωτεύουσα. Και από την Τυνησία, η ίδια σχετικά περιφερειακή στο ευρύτερο πλαίσιο του Αραβικού Κόσμου, ταξίδεψε στην Αίγυπτο. Προφανώς η κατάσταση σε κάθε αραβική χώρα είναι διαφορετική όσον α-φορά τους οικονομικούς δείκτες και το βαθμό της φιλελευθεροποίησης αλλά εντυπω-σιάστηκα από το πόσο ενήμερη ήταν η αιγυπτιακή νεολαία για το τυνησιακό παρά-δειγμα που προηγείτο κατά δύο μόλις εβδομάδες. Αρκετοί μου ανέφεραν την περη-φάνια τους με το ότι φαίνεται να πετυχαίνουν σε μόλις λίγες ημέρες αυτό που οι Τυ-νήσιοι χρειάστηκαν ένα μήνα για να ολοκληρώσουν.
2
Ο περιφερειακός (διάσπαρτος) χαρακτήρας φαίνεται να είναι ένας σημαντικός παρά-γοντας εντός της Αιγύπτου, επίσης. Ενώ πολλά από τα μέσα εστίασαν στην πλατεία Ταχρίρ στο κεντρικό Κάιρο, στην οποία πήγαινα κάθε μέρα, η μεγάλη παρουσία του κόσμου εκεί, ήταν η ίδια από μόνη της μία εκδήλωση της δυνατότητας η οποία έγινε ξαφνικά εμφανής στις 25 Ιανουαρίου, όταν μεγάλες διαδηλώσεις ξέσπασαν στις 12 από τις αιγυπτιακές επαρχίες. Η επανάσταση ποτέ δε θα γινόταν αντιληπτή ως δυνα-τή, αν είχε περιοριστεί στο Κάιρο, και στην πραγματικότητα η πιο έντονη στιγμή της τις πρώτες ημέρες, όταν πραγματικά έμοιαζε ότι μία επανάσταση συνέβαινε, ήταν σε περιφερειακά μέρη, όπως το Σουέζ. Η συλλογική πρόσληψη ότι μία επανάσταση συ-νέβαινε στην περιφέρεια, εκεί όπου ήταν λιγότερο αναμενόμενη, έδωσε σε όλους την απαραίτητη αυτοπεποίθηση να συνειδητοποιήσουν ότι θα μπορούσε να συμβεί οπου-δήποτε.
Δεύτερον, με κάθε έννοια η επανάσταση διατήρησε καθ’ όλη της τη διάρκεια ένα χα-ρακτήρα αυθορμητισμού. Μάλλον, οι οργανωτικές ανάγκες – για παράδειγμα, ελέγ-χοντας τον τρόπο επικοινωνίας, τι να κάνουμε την επόμενη ημέρα, πώς να ονομά-σουμε αυτή την ημέρα, πώς να απομακρύνουμε τους τραυματίες, πώς να απωθήσουμε τις επιθέσεις των τραμπούκων-παρακρατικών και ακόμα και το πώς να διαμορφώ-σουμε αιτήματα – αναδύθηκαν στο πεδίο κατ’ ευθείαν και συνέχισαν να αναπτύσσο-νται ως απάντηση σε διαρκώς νέες καταστάσεις. Παραπέρα, η επανάσταση στερείτο αναγνωρισμένης ηγεσίας από την αρχή μέχρι το τέλος, ένα γεγονός που έμοιαζε να έχει περισσότερη σημασία για τους παρατηρητές της αλλά όχι για τους συμμετέχο-ντες. Είδα αρκετές δημόσιες συζητήσεις στις οποίες οι συμμετέχοντες αντιστάθηκαν σθεναρά στο να αντιπροσωπευθούν από οποιαδήποτε υπάρχουσα ομάδα ή ηγέτη, ό-πως αντιστάθηκαν σε αιτήματα να παράγουν «αντιπροσώπους» στους οποίους κά-ποιος, όπως το al-Azhar ( στμ. ανώτατο συμβούλιο ισλαμικών υποθέσεων) ή η κυβέρ-νηση, θα μπορούσαν να μιλήσουν. Όταν η κυβέρνηση ζήτησε να ορισθεί κάποιος ως συνομιλητής για αυτή την εξέγερση, πολλοί διαδηλωτές επιπόλαια όρισαν κάποιον από τους εξαφανισμένους με τη ελπίδα ότι το να οριστεί ως εκπρόσωπος μπορεί να επιταχύνει την επανεμφάνιση του. Μία συνηθισμένη δήλωση που άκουγα ήταν ότι είναι ο «λαός» που αποφασίζει. Φαινόταν ότι η ιδέα του λαού προσλαμβανόταν τώρα είτε να είναι τόσο μεγαλειώδης για να μπορεί να την αντιπροσωπεύει οποιαδήποτε υπαρκτή αρχή ή ηγεσία είτε ότι κάποια τέτοια αντιπροσώπευση θα διέλυε τη βαθιά, σχεδόν πνευματική, σημασία της έννοιας του «λαού» ως ενός συνολικού όντος εν κι-νήσει.
Ο αυθορμητισμός ήταν ένα στοιχείο – κλειδί, επίσης, επειδή έκανε δύσκολο το να μπορεί να προβλεφθεί ή να ελεγχθεί η Επανάσταση˙ και επειδή παρείχε ένα ασυνήθι-στο επίπεδο δυναμισμού και φωτεινότητας – για όσο καιρό πολλά εκατομμύρια αν-θρώπων παρέμειναν απολύτως δεσμευμένα στη συλλογική προτεραιότητα της πτώ-σης του καθεστώτος, όπως αυτό αντιπροσωπευόταν στον πρόεδρό του. Αλλά, επίσης, έμοιαζε ότι ο αυθορμητισμός έπαιξε ένα θεραπευτικό και όχι απλώς οργανωτικό ή ιδεολογικό ρόλο. Περισσότεροι από ένας συμμετέχοντες μου ανέφεραν πώς η επανά-σταση τους απελευθέρωσε ψυχολογικά, επειδή όλη η καταπίεση, που είχαν εσωτερι-κεύσει ως αυτοκριτική και πρόσληψη εγγενούς αδυναμίας, μέσα στο επαναστατικό κλίμα εξωτερικεύθηκε ως θετική ενέργεια και ως μία ανακάλυψη της αξίας του εαυ-τού, μία πραγματική μάλλον παρά επιφανειακή σύνδεση με τους άλλους, και μία χω-ρίς όρια δύναμη να αλλάξουν την παγωμένη πραγματικότητα. Άκουγα τον όρο «ξύ-πνημα» να χρησιμοποιείται διαρκώς για να περιγράψει συνολικά το κίνημα ως ένα 3
είδος αυθόρμητης ανάδυσης μέσα από μία συνθήκη βαθιού λήθαργου, τον οποίο κα-νένα κομματικό πρόγραμμα δε θα μπορούσε πριν να αποτινάξει.
Περαιτέρω, ο αυθορμητισμός ήταν υπεύθυνος, φαίνεται, για την όλο και πιο υψηλή οροφή των στόχων του ξεσηκωμού από τις βασικές μεταρρυθμιστικές απαιτήσεις της 25ης Ιανουαρίου μέχρι την αλλαγή ολόκληρου του καθεστώτος τρεις μέρες μετά, την απόρριψη κάθε παραχώρησης που έκανε το καθεστώς όσο ο Mubarak ήταν στην ε-ξουσία και το να δικαστεί ο Mubarak. Η απομάκρυνση του Mubarak δεν ήταν στην πραγματικότητα η σοβαρή απαίτηση κανενός στις 25 Ιανουαρίου, όταν τα σχετικά συνθήματα καταδίκασαν την πιθανή υποψηφιότητα του γιου του και κάλεσαν τον ίδιο τον Mubarak να μην θέσει εκ νέου υποψηφιότητα. Αλλά μέχρι το τέλος της 28ης Ια-νουαρίου η άμεση απομάκρυνση του Mubarak από την εξουσία είχε γίνε μία ακλόνη-τη αρχή και πράγματι έμοιαζε τότε ότι επρόκειτο να συμβεί. Ανακαλύπτει εδώ κανείς τι είναι δυνατό μέσω του αυθορμητισμού παρά μέσω ενός καθορισμένου προγράμμα-τος, οργάνωσης ή ηγεσίας. Ο αυθορμητισμός, έτσι, έγινε η πυξίδα της Επανάστασης και ο τρόπος μέσω του οποίου η Επανάσταση βρήκε το δρόμο της προς αυτό που κα-τέληξε να είναι ο ριζοσπαστικός της προορισμός.
Αποδείχθηκε, επομένως, δύσκολο να πεισθούν οι διαδηλωτές να εγκαταλείψουν τον αυθόρμητο χαρακτήρα της Επανάστασης, εφ’ όσον ο αυθορμητισμός είχε ήδη απο-δείξει τη δύναμή του. Ο αυθορμητισμός, έτσι, παρήγαγε περισσότερη αυτοπεποίθηση από ό,τι οποιοσδήποτε άλλος τρόπος κινήματος και μέσα από αυτή την αυτοπεποίθη-ση αναδύθηκε, απ’ όσο μπορούσα να διακρίνω, η ετοιμότητα των διαδηλωτών να θυ-σιαστούν και να γίνουν μάρτυρες. Ο αυθορμητισμός, επίσης, εμφανίστηκε ως ένας τρόπος μέσω του οποίου ο καρναβαλικός χαρακτήρας της κοινωνικής ζωής μεταφέρ-θηκε στο θέατρο της επανάστασης ως ένας τρόπος έκφρασης της ελευθερίας και της πρωτοβουλίας˙ για παράδειγμα, ανάμεσα στις χιλιάδες πλακάτ που είδα στις διαδη-λώσεις δύσκολα έβρισκες κάποια σταθερά (όπως μπορούσε κανείς να βρει στις φιλο-κυβερνητικές διαδηλώσεις). Καλύτερα, τα πιο πολλά πλακάτ ήταν ατομικά και χειρο-ποίητα, γραμμένα ή σχεδιασμένα με κάθε είδους υλικά και αντικείμενα, και τα επι-δείκνυαν περήφανα οι συγγραφείς τους, που ήθελαν να τα φωτογραφίζουν οι υπόλοι-ποι. Ο αυθορμητισμός, επιπλέον, αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμος για τη δικτύωση, εφ’ όσον η Επανάσταση έγινε ουσιαστικά μία επέκταση του αυθόρμητου χαρακτήρα της καθημερινής ζωής, όπου λίγος λεπτομερής σχεδιασμός ήταν απαραίτητος ή δυνα-τός και όπου οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν ήδη συνηθισμένοι σε αυθόρμητη δικτύ-ωση για τα κοινά καθημερινά απρόβλεπτα που συμβαίνουν συνήθως.
Αλλά, ενώ ο αυθορμητισμός παρείχε στην Επανάσταση πολλά από τα στοιχεία της επιτυχίας της, σήμαινε, επίσης, ότι η μετάβαση σε μια νέα τάξη θα μπορούσε να εξυ-φανθεί από τις υπάρχουσες δυνάμεις εντός του καθεστώτος και της οργανωμένης α-ντιπολίτευσης, αφού τα εκατομμύρια στους δρόμους δεν είχαν μία δύναμη που θα μπορούσε να τους εκπροσωπήσει. Οι περισσότεροι διαδηλωτές με τους οποίους μί-λησα, εντούτοις, έδειχναν λιγότερο ανήσυχοι σε σχέση με αυτές τις λεπτομέρειες απ’ ό,τι σε σχέση με βασικά αιτήματα η εκπλήρωση των οποίων, φαινόταν, εγγυόταν την πιο δίκαιη φύση κάθε επακόλουθου συστήματος. Όπως τελικά εξελίχθηκε μία εβδο-μάδα μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης, αυτά τα αιτήματα ήταν τα ακόλουθα: α-πομάκρυνση του δικτάτορα˙ διάλυση του κοινοβουλίου και εκλογή ενός νέου˙ τρο-ποποίηση του συντάγματος έτσι ώστε να μειωθεί η προεδρική εξουσία και να εγγυη-θούν περισσότερες ελευθερίες˙ κατάργηση της κατάστασης εκτάκτου ανάγκης˙ και 4
κλήση σε δίκη διεφθαρμένων υψηλόβαθμων υπαλλήλων, όπως, επίσης, όλων εκείνων που είχαν διατάξει την εκτέλεση διαδηλωτών.
Τρίτον, αξιοσημείωτη ήταν η ουσιαστική αντικατάσταση των θρησκευτικών αναφο-ρών από πολιτική ηθική τα οποία θεωρήθηκαν οικουμενικά και αυτονόητα. Αυτή η εξέλιξη μοιάζει πιο εκπληκτική απ’ ό,τι στην περίπτωση της Τυνησίας, εφ’ όσον στην Αίγυπτο η θρησκευτική αντιπολίτευση ήταν πάντοτε δυνατή και άγγιζε ουσιαστικά όλους τους τομείς της ζωής. Η ίδια η Μουσουλμανική Αδελφότητα ενώθηκε με τους διαδηλωτές μετά το ξεκίνημα των διαμαρτυριών και, όπως και όλες οι άλλες οργανω-μένες πολιτικές δυνάμεις στη χώρα, φάνηκε να μένει πίσω από τις εξελίξεις και ανί-κανη να τις κατευθύνει, όσο κι αν η κυβέρνηση (μαζί με τους συμμάχους της στην περιοχή) προσπάθησε να μεγιστοποιήσει το ρόλο της.
Αυτό, νομίζω, είναι ουσιαστικά συνδεδεμένο με τα δύο σημεία που αναφέρθηκαν προηγουμένως, τον αυθορμητισμό και την περιφερειακότητα. Και οι δύο αυτές διαδι-κασίες συνεπάγονταν την πολιτικοποίηση των κατά διάφορο τρόπο αδέσμευτων τμη-μάτων και, επίσης, ανταποκρίνονταν σε ευρύτερα αιτήματα που δεν απαιτούσαν ι-διαίτερα κάποια θρησκευτική γλώσσα. Στην πραγματικότητα, η θρησκεία εμφανίστη-κε ως ένα εμπόδιο, ειδικά υπό το φως των πρόσφατων σεκταριστικών εντάσεων στην Αίγυπτο, και ήταν αντιφατική με τον επείγοντα χαρακτήρα της Επανάστασης ως κυ-ρίως διαχωριστική γραμμή στην κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων της θρησκείας ή της θρησκευτικότητας κάποιου. Πολλοί άνθρωποι προσεύχονταν δημόσια, φυσικά, αλλά ποτέ δεν είδα κάποιον να πιέζεται ή ακόμα και να του ζητείται να προσευχηθεί μαζί τους, παρά τους υψηλούς πνευματικούς τόνους μίας ατμόσφαιρας διαποτισμένης με υψηλά συναισθήματα και συνεχώς τροφοδοτούμενης με ιστορίες μαρτυρίου, αδι-κίας και βίας.
Όπως και στην Τυνησιακή Επανάσταση, στην Αίγυπτο η εξέγερση ξέσπασε σαν ένα είδος συλλογικού ηθικού σεισμού – όπου τα κεντρικά αιτήματα ήταν πολύ βασικά και συγκεντρώθηκαν γύρω από το σεβασμό για τον πολίτη, την αξιοπρέπεια και το φυσι-κό δικαίωμα της συμμετοχής στην κατασκευή του συστήματος που ορίζει το άτομο. Αν αυτές οι ίδιες αρχές είχαν πριν εκφραστεί με θρησκευτική γλώσσα, τώρα εκφρά-ζονταν όπως είναι και χωρίς κανένα μυστικισμό ή ανάγκη για θεϊκή εξουσία για να τις δικαιολογήσει. Είδα τη σημασία αυτής της μεταμόρφωσης, όταν ακόμα και οι συμμετέχοντες Αδερφοί Μουσουλμάνοι τραγουδούσαν σε κάποια σημεία μαζί με ό-λους τους άλλους για ένα «πολιτικό» (madaniyya) κράτος – σαφώς διαχωρισμένο από τις άλλες δύο πιθανές εναλλακτικές: το θρησκευτικό (diniyya) ή το στρατιωτικό (askariyya) κράτος.
Τέταρτον, μία εκπληκτική εξέλιξη μετά τις 28 Ιανουαρίου ήταν το γεγονός ότι τα ρι-ζοσπαστικά πολιτικά αιτήματα ήταν τόσο κυρίαρχα ώστε όλα τα υπόλοιπα παράπονα – συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούσαν τις ζοφερές οικονομικές συνθήκες – παρέμειναν υποδεέστερα σε σχέση μ’ αυτά. Τα πολιτικά αιτήματα ήταν πιο σαφή από κάθε άλλο είδος αιτημάτων˙ όλοι συμφωνούσαν σ’ αυτά˙ και όλοι μοιράζονταν την άποψη ότι όλα τα άλλα προβλήματα θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο καλύ-τερης διαπραγμάτευσης απ’ τη στιγμή που θα υπήρχε ένα υπεύθυνο πολιτικό σύστη-μα. Γι’ αυτό, η καταπολέμηση της διαφθοράς, ένα κεντρικό ζήτημα, ήταν ένας τρόπος μέσω του οποίου όλα τα οικονομικά παράπονα μεταφράζονταν σε εύκολα κατανοητή πολιτική γλώσσα. Και, σε κάθε περίπτωση, ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα, επειδή το πολιτικό σύστημα είχε βασικά γίνει ένα σύστημα κλοπής στο φως της ημέ-
5
ρας. Για μήνες πριν την επανάσταση ουσιαστικά ο καθένας είχε μία ιστορία να μου πει σχετικά με την επιδεικτική διαφθορά της επιχειρηματικο-πολιτικής ελίτ η οποία επωφελούνταν περισσότερο απ’ το σύστημα. Έτειναν να γίνουν μία κλίκα που συγκε-ντρωνόταν γύρω από τον γιο του Mubarak. Κάποια από τα μέλη της, σύμφωνα με α-ναφορές, βρίσκονταν πίσω από τη στρατολόγηση των τραμπούκων που τρομοκράτη-σαν τους διαδηλωτές τις δύο μεγάλες ημέρες και νύχτες της 2ας και 3ης Φεβρουαρίου.
Πέμπτον, όπως παντού στον Αραβικό κόσμο, ένας παράγοντας – κλειδί ήταν η απο-λυταρχική κώφωση. Το μαζικό υπόγειο ρεύμα της δυσφορίας που τροφοδότησε αυτό το ηφαίστειο ταϊζόταν για χρόνια από τις ίδιες τις κυρίαρχες ελίτ, οι οποίες εξαιτίας της μακροβιότητας στην εξουσία και την έλλειψη ουσιαστικής αντιπολίτευσης έχα-σαν εντελώς την επαφή με το ποιος ήταν ο λαός τους και δεν μπορούσαν πλέον να τον αναγνώσουν, για να μιλήσουμε με τέτοιους όρους. Δεν άκουσαν κανένα υποβό-σκοντα θόρυβο πριν από την Επανάσταση και, όταν αυτή ξέσπασε, άργησαν να την ακούσουν ως οτιδήποτε άλλο εκτός από ένα δυσδιάκριτο θόρυβο. Ο μονόδρομος της απολυταρχικής επικοινωνίας δεν επέτρεπε καμία ανάδραση και παρουσίαζε κάθε δέ-κτη των οδηγιών της είτε ως ακροατήριο είτε ως σημείο ασυνάρτητου θορύβου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της Επανάστασης αυτή η κώφωση των κυρίαρχων δομών ήταν εμφα-νής στην αργή και αβέβαιη φύση της κυβερνητικής απόκρισης. Στις διαδηλώσεις της επομένης της 25ης Ιανουαρίου, εκδότες κυβερνητικών εφημερίδων υποτίμησαν τα γε-γονότα. Στις 28 Ιανουαρίου, όταν όλη η Αίγυπτος ήταν στις φλόγες και πολλοί πα-γκόσμιοι ηγέτες είχαν εκδώσει ορισμένες δηλώσεις ανησυχίας, η αιγυπτιακή κυβέρ-νηση παρέμεινε απολύτως σιωπηλή – μέχρι που ο Mubarak μίλησε εν τέλει τα μεσά-νυχτα λέγοντας το ακριβώς αντίθετο από αυτό που όλοι περίμεναν ότι θα έλεγε. Νό-μιζε ότι έκανε μία σημαντική παραχώρηση αλλά μία παραχώρηση η οποία – όπως κάθε έξυπνος σύμβουλος θα του είχε πει – θα μπορούσε μόνο να ερμηνευθεί ως πρό-κληση με αποτέλεσμα αρκετές επιπλέον ημέρες διαμαρτυριών. Τότε, την 1η Φεβρου-αρίου έβγαλε έναν ακόμη λόγο, πάλι νομίζοντας ότι έκανε σημαντικές παραχωρήσεις, αν και πάλι έγινε δεκτή από πολλούς διαδηλωτές ως το ζενίθ της αλαζονείας. Στην τελευταία ημέρα του στην εξουσία, στις 10 Φεβρουαρίου, εξόργισε σχεδόν τους πά-ντες στη χώρα, όταν, αντί να παραιτηθεί, όπως όλοι προσδοκούσαν, αυτός απλώς με-ταβίβασε τις εξουσίες του προσωρινά στον εξίσου μισητό αντιπρόεδρό του. Τεράστια πλήθη συνέρευσαν στους δρόμους και έφτασαν στο προεδρικό παλάτι στις 11 Φε-βρουαρίου και όλη η χώρα εμφανίστηκε τώρα αποφασισμένη να πάρει εκδίκηση από έναν άνθρωπο τόσο απρόσιτο με μία τόσο αλάνθαστα πασιφανή λαϊκή βούληση.
Απαντούσε, κατά μία έννοια, σε αυτό που εκείνος πάντοτε εκλάμβανε ως ασυνάρτητο θόρυβο που αναδυόταν από δυσδιάκριτες μάζες, οι οποίες θα μπορούσαν να κατευ-ναστούν με μια επίφαση υποσχέσεων. Τα αραβικά απολυταρχικά καθεστώτα είχαν πολύ καιρό συνηθίσει να προσεγγίζουν τους λαούς τους είτε με περιφρόνηση είτε με προσποιητή συγκαταβατικότητα. Δεν ήταν εκπαιδευμένες σε καμία άλλη τέχνη επι-κοινωνίας (αν και ο Muhammad Shafiq, ο νέος πρωθυπουργός έχει βάλει τα δυνατά του σ’ αυτές τις τέχνες). Σαφώς, η απολυταρχική κώφωση ήταν ένας μείζων παράγο-ντας στην κλιμάκωση της επανάστασης. Πολλοί διαδηλωτές μου υπονόησαν ότι αυτό που είπε ο Mubarak στις 28 Ιανουαρίου θα είχε επιλύσει την κρίση, αν το είχε πει στις 25 Ιανουαρίου, όταν δεν είπε τίποτα. Ό,τι είπε την 1η Φεβρουαρίου θα είχε, επίσης, επιλύσει την κρίση, αν το είχε πει στις 28 Ιανουαρίου. Και ό,τι είπε στις 10 Φεβρουα-ρίου σήμαινε ότι δε θα υπήρχε πλέον μία «τιμητική έξοδος» για τον άνθρωπο που μό-λις λίγες εβδομάδες πριν έμοιαζε να είναι ο πιο δυνατός άνθρωπος στη Μέση Ανατο-λή.
Όταν καμία από αυτές τις παραχωρήσεις δεν πέτυχε την αποσόβηση της κρίσης, οι νεοδιορισθέντες από τον Mubarak δεν είχαν κανένα σοβαρό επιχείρημα για να εξη-γήσουν γιατί αυτός ήθελε να παραμείνει στην εξουσία για μερικούς ακόμα μήνες και ενώπιον μιας αποφασισμένης εξέγερσης, η οποία στην πραγματικότητα δεν προκα-λούσε πολλά άλλα μέρη του συστήματος. Στις 3 Φεβρουαρίου ο νέος πρωθυπουργός του είπε ότι δεν ήταν συνηθισμένο στην Αιγυπτιακή κουλτούρα να φεύγει ένας ηγέ-της χωρίς την αξιοπρέπειά του. Παρέθεσε ως απόδειξη το χαιρετισμό που απηύθυνε ο βασιλιάς Farouk, καθώς οι ελεύθεροι αξιωματικοί τον ανάγκαζαν να εγκαταλείψει την Αίγυπτο το 1952! Και την ίδια μέρα ο νέος του αντιπρόεδρος εξέφρασε την άπο-ψη ότι είναι ενάντια στο χαρακτήρα της Αιγυπτιακής κουλτούρας να προσβάλλει κά-ποιος σε τέτοιο βαθμό το πρόσωπο του πατέρα, πράγμα που ισχυρίστηκε (σε μια στιγμή που προφανώς ξέχασε την επανάσταση που εξελισσόταν ακριβώς απ’ έξω) ότι ήταν ο Mubarak για τον Αιγυπτιακό λαό. Και ο ίδιος ο πρόεδρος ισχυρίστηκε ότι δε θα μπορούσε να παραιτηθεί, εφ’ όσον σ’ αυτή την περίπτωση η χώρα θα βυθιζόταν στο χάος – εκπλήσσοντας τους πάντες με το να μην έχει ακόμα συνειδητοποιήσει αυ-τό που όλοι οι υπόλοιποι στη χώρα ήξεραν: ότι η χώρα ήταν ήδη εκεί.
Απουσία απολυταρχικής κώφωσης, όλοι οι πετυχημένοι πολιτικοί, συμπεριλαμβανο-μένων αυτών που χειραγωγούν, γνωρίζουν ότι μία από τις τέχνες της χειραγώγησης συνίσταται στο να προλαμβάνεις το επόμενο βήμα του ακροατηρίου σου ή του ε-χθρού σου, έτσι ώστε να βρίσκεσαι ήδη εκεί πριν να είναι πολύ αργά. Εδώ είχαμε την ακριβώς αντίθετη κατάσταση: μία ληθαργική απολυταρχία, που δεν είχε γνωρίσει πο-τέ σοβαρή αμφισβήτηση, αγνοούσε ποιοι είχαν γίνει εχθροί της, που σ’ αυτή την πε-ρίπτωση ήταν περισσότερο ή λιγότερο η τεράστια πλειονότητα της χώρας. Το ότι στις 2 Φεβρουαρίου μερικοί από τους υποστηρικτές του Mubarak δε βρήκαν τίποτα καλύ-τερο να κάνουν απ’ το να στείλουν καμήλες και άλογα για να διαλύσουν το πλήθος στην πλατεία Ταχρίρ φάνηκε να αντανακλά τον απαρχαιωμένο χαρακτήρα του καθε-στώτος: ένός καθεστώτος από αλλοτινή εποχή χωρίς καμία επαφή με το παρόν. Ήταν σαν μία ρήξη στο χρόνο να είχε συμβεί και να ήμαστε μάρτυρες μίας μάχης από το 12ο αιώνα. Από την οπτική μου μέσα στο πλήθος, ήταν σαν να κάλπασαν και να τους κατάπιε αμέσως μια «ρωγμή στο χωρόχρονο» που τους έστειλε πάλι πίσω στο παρελ-θόν. Αντίθετα, οι λαϊκές επιτροπές στις γειτονιές, με τα στοιχειώδη όπλα τους και την ολική απουσία ψευδαισθήσεων, αντιπροσώπευε αυτό που η κοινωνία είχε ήδη γίνει με αυτή την επανάσταση: ένα πραγματικό σώμα, που ελέγχει το παρόν με τα ίδια του τα χέρια και μαθαίνει ότι θα μπορούσε παρομοίως να φτιάξει το ίδιο το μέλλον από δω και πέρα. Αυτή τη στιγμή, μέσα από το νεκρό βάρος δεκαετιών εσωτερικότητας και αυτοπεριφρόνησης, αναδύθηκε μία αυθόρμητη τάξη μέσα από το χάος. Αυτό το γεγονός, που μάλλον δεν απέσπασε την πατριαρχική συγκατάβαση, φάνηκε ότι αντι-προσωπεύει την καλύτερη ελπίδα για την αυγή μίας νέας πολιτικής τάξης.
μεταφρασμένο κέιμενο για την επανάσταση στην αίγυπτο http://thersitis.gr/
Μετάφραση: "αυτό είναι το τέλος της αδικίας"
Η Αιγυπτιακή Επανάσταση: Πρώτες Εντυπώσεις από το Πεδίο" είναι ένα κείμενο του Mohammed Bamyeh (γράφτηκε στις 6/2) το οποίο αντλήσαμε και μεταφράσαμε από www.jadaliyya.com. Είναι μια αποτύπωση των κοινωνικών διαδικασιών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της εξέγερσης μακρυά από συνήθεις καθεστωτικές δυτικές ή μη ματιές και κατατίθεται εδώ όχι γιατί υπάρχει ταύτιση απόψεων αλλά για τον εμπλουτισμό των εργαλείων μας για τα κορυφαία κοινωνικά γεγονότα που συμβαίνουν στις αραβικές χώρες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου