Επίκτητος: η διδασκαλία του

Ο Επίκτητος 50-138 υπήρξε έλληνας στωικός φιλόσοφος. Το όνομα του «Epictutus» προέρχεται από την λατινική μεταφορά του ελληνικού «Επίκτητος» που σημαίνει αποκτηθείς, κερδηθείς και ο ίδιος πέρα από δούλος ήταν κουτσός, ασθενικός και φαινομενικά ντροπαλός. Ο Επίκτητος αναφέρεται ως παιδί δούλων και φέρεται ότι γεννήθηκε στην Ιεράπολη της Φρυγίας, εξ ου ενίοτε και το προσωνύμιο Ιεραπολίτης. Τον βρίσκουμε αργότερα δούλο του Επαφρόδιτου, απελεύθερου και ευνοούμενου του Νέρωνα.

Η αναπηρία του σύμφωνα με τον Κέλσο οφείλεται στον κύριο του τον Επαφρόδιτο (απελεύθερο δούλο, γραμματέα και λοχαγό στη Φρουρά του Νέρωνα). Ο Κέλσος αναφέρει ότι ο κύριός του, για να δοκιμάσει την απάθεια του Επίκτητου, έκοβε τις σάρκες τις κνήμης του με κοπτερό όργανο. Τότε ο δούλος φιλόσοφος στράφηκε και είπε απαθώς στο βασανιστή του: «θα την θραύσης». Και όταν αληθινά, του έσπασε το κόκαλο, ο Επίκτητος συμπλήρωσε: «Σου το είπον». Από τότε έμεινε χωλός.

Τι γίνεται εδώ; ένας (απελεύθερος) δούλος σπάζει το πόδι ενός άλλου δούλου, ο οποίος δεν αντιστέκεται, αλλά αργότερα γίνεται και αυτός απελεύθερος! Έχει κανείς εξήγηση;

Γνώριζε κάτι για την δολοφονία του Νέρωνα και τον βασάνιζε ο Επαφρόδιτος (ο δολοφόνος του Νέρωνα) για να ομολογήσει;

Σε αυτή την περίοδο φαίνεται πως παρακολούθησε τα μαθήματα φιλοσοφίας του Μουσόνιου Ρούφου. Όταν στη συνέχεια έγινε απελεύθερος, άρχισε να διδάσκει τη στωική φιλοσοφία. Εξαιτίας σχετικού διατάγματος του Δομιτιανού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να μεταβεί στη Νικόπολη της Ηπείρου, όπου ίδρυσε φιλοσοφική σχολή. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγεται ο ιστορικός Φλάβιος Αρριανός, ο πραγματικός καταγραφέας των φιλοσοφικών του απόψεων, καθώς ο ίδιος δεν άφησε κανένα σύγγραμμα.

Ο Επίκτητος δεν άφησε κανένα γραπτό λόγο αδιαφορώντας για την υστεροφημία του. Ο Φλάβιος Αρριανός (συγγραφέας του Αλεξάνδρου Ανάβασις) όμως, ένας από τους πιο πιστούς μαθητές του, συνέθεσε μέσα από τις σημειώσεις των μαθημάτων του 2 έργα που συγκροτούν τον κορμό της προφορικής διδασκαλίας του, τις «Διατριβές» που αποτελούνται από 8 τόμους (μόνο 4 έχουν σωθεί) και το «Εγχειρίδιο» που είναι μία επιτομή των κυριότερων διδασκαλιών του, επιλεγμένες μέσα από τις «Διατριβές». Επίσης ανάμεσα στους πιο διαπρεπείς θαυμαστές του υπήρξε και ο νεαρός Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, ο οποίος τελικά έγινε αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κληρονομώντας μας τους Στοχασμούς του (Meditations - Τα Εις Εαυτόν), των οποίων οι στωικές ρίζες βρίσκονταν στα ηθικά διδάγματα του Επίκτητου.

Το 130 μ.Χ. στη Ρώμη τον Αδριανό διαδεχόταν ο Αντωνίνος ο Πίος: παρά τις διώξεις των χριστιανών (η Αριάδνη της Φρυγίας έγινε «μάρτυρας» εκείνη τη χρονιά) ήταν μια σύντομη εποχή γαλήνης για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Λίγα χρόνια αργότερα ο Λουκιανός, ο Γκέλλιος, ο Μάρκος Αυρήλιος αποθέωσαν τον Επίκτητο· ακόμα και οι χριστιανοί: Ωριγένης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Χρυσόστομος και Αυγουστίνος αναφέρθηκαν με θαυμασμό στη φιλοσοφία του. O Παύλος, διαγράφοντας όσα αναφέρονταν στο σεξ, παρουσίασε μια πιο κομφορμιστική εικόνα του: η αρχή του χριστιανικού σκοταδισμού. Τα συγγράμματα του Επικτήτου εξαφανίσθησαν στις πυρές των χριστιανών και το μόνο που διεσώθη από το μεγάλο έργο του υπήρξε ό,τι διέσωσε μέσα από τις στενογραφημένες σημειώσεις του ο μαθητής του Αρριανός από την Νικομήδεια. Από την απόδοση στα νεοελληνικά του λεγόμενου «Εγχειριδίου» που έκανε ο Βλ. Ρασσιάς, διαβάζουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

ΤΩΝ ΟΝΤΩΝ ΤΑ ΜΕΝ ΕΣΤΙΝ ΕΦ' ΗΜΙΝ, ΤΑ ΔΕ ΟΥΚ ΕΦ' ΗΜΙΝ. ΕΦ' ΗΜΙΝ ΜΕΝ ΥΠΟΛΗΨΙΣ, ΟΡΜΗ, ΟΡΕΞΙΣ, ΕΚΚΛΙΣΙΣ, ΚΑΙ ΕΝΙ ΛΟΓΩι ΟΣΑ ΗΜΕΤΕΡΑ ΕΡΓΑ. ΟΥΚ ΕΦ' ΗΜΙΝ ΔΕ ΤΟ ΣΩΜΑ, Η ΚΤΗΣΙΣ, ΔΟΞΑΙ, ΑΡΧΑΙ ΚΑΙ ΕΝΙ ΛΟΓΩι ΟΣΑ ΟΥΧ ΗΜΕΤΕΡΑ ΕΡΓΑ.
Από όσα υπάρχουν στον κόσμο, άλλα τα εξουσιάζουμε και άλλα όχι. Εξουσιάζουμε μεν την γνώμη μας, την ψυχική μας ορμή, τις ορέξεις μας τις παρεκκλίσεις μας, με μία λέξη δηλαδή, όλα όσα εξαρτώνται από τις δικές μας ενέργειες. Δεν εξουσιάζουμε την σωματική μας κατασκευή, τα υλικά αγαθά, την δόξα, τ' αξιώματα, με μία λέξη, όλα όσα δεν εξαρτώνται από τις δικές μας ενέργειες.

ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΝ ΕΦ' ΗΜΙΝ ΕΣΤΙ ΦΥΣΕΙ ΕΛΕΥΘΕΡΑ, ΑΚΩΛΥΤΑ, ΑΠΑΡΑΠΟΔΙΣΤΑ, ΤΑ ΔΕ ΟΥΚ ΕΦ' ΗΜΙΝ ΑΣΘΕΝΗ, ΔΟΥΛΑ, ΚΩΛΥΤΑ, ΑΛΛΟΤΡΙΑ.
Και τα μεν εκείνα που εξουσιάζουμε, είναι από την φύση τους ελεύθερα, αναπότρεπτα και ανεμπόδιστα, εκείνα δε, που δεν εξουσιάζουμε, είναι απο την φύση τους ανίσχυρα, δουλικά αποτρέψιμα και ξένα ως προς εμάς.

ΜΕΜΝΗΣΟ ΟΥΝ ΟΤΙ, ΕΑΝ ΤΑ ΦΥΣΕΙ ΔΟΥΛΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΟΙΗΘΗιΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΟΤΡΙΑ ΙΔΙΑ, ΕΜΠΟΔΙΣΘΗΣΗι, ΠΕΝΘΗΣΕΙΣ, ΤΑΡΑΧΘΗΣΗι, ΜΕΜΨΗι ΚΑΙ ΘΕΟΥΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ, ΕΑΝ ΔΕ ΤΟ ΣΟΝ ΜΟΝΟΝ ΟΙΗΘΗιΣ ΣΟΝ ΕΙΝΑΙ, ΤΟ ΔΕ ΑΛΛΟΤΡΙΟΝ, ΩΣΠΕΡ ΕΣΤΙΝ, ΑΛΛΟΤΡΙΟΝ, ΟΥΔΕΙΣ ΣΕ ΑΝΑΓΚΑΣΕΙ ΟΥΔΕΠΟΤΕ, ΟΥΔΕΙΣ ΣΕ ΚΩΛΥΣΕΙ, ΟΥ ΜΕΜΨΗι ΟΥΔΕΝΑ, ΟΥΚ ΕΓΚΑΛΕΣΕΙΣ ΤΙΝΙ, ΑΚΩΝ ΠΡΑΞΕΙΣ ΟΥΔΕ ΕΝ, ΟΥΔΕΙΣ ΣΕ ΒΛΑΨΕΙ. ΕΧΘΡΟΝ ΟΥΧ ΕΞΕΙΣ. ΟΥΔΕ ΓΑΡ ΒΛΑΒΕΡΟΝ ΤΙ ΠΕΙΣΗι.
Να θυμάσαι λοιπόν, ότι αν θεωρήσεις ελεύθερα εκείνα, που είναι από την φύση τους δουλικά και τα ξένα θεωρήσεις ως δικά σου, θα αντιμετωπίσεις εμπόδια, θα λυπηθείς, θα ταραχθείς, και θα κατηγορήσεις Θεούς και ανθρώπους, αν όμως θεωρήσεις ότι δικό σου είναι μόνον αυτό που όντως σου ανήκει, το δε ξένο, όπως όντως είναι δηλαδή ως ξένο, κανείς ποτέ δεν θα μπορέσει να σου επιβληθεί, κανείς ποτέ δεν θα σε εμποδίσει, ούτε θα σε κατηγορήσει, και εσύ δεν θα στραφείς εναντίον κανενός, δεν θα πράξεις τίποτε δίχως να το θέλεις, από κανένα δεν θα βλαφθείς και εχθρό δεν θα έχεις, διότι κανένας δεν θα μπορέσει κακό να σου κάνει.

ΕΑΝ ΘΕΛΗιΣ ΤΑ ΤΕΚΝΑ ΣΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΣΟΥ ΠΑΝΤΟΤΕ ΖΗΝ, ΗΛΙΘΙΟΣ ΕΙ. ΤΑ ΓΑΡ ΜΗ ΕΠΙ ΣΟΙ ΘΕΛΕΙΣ, ΕΠΙ ΣΟΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΟΤΡΙΑ ΣΑ ΕΙΝΑΙ. ΟΥΤΩ ΚΑΝ ΤΟΝ ΠΑΙΔΑ ΘΕΛΗιΣ ΜΗ ΑΜΑΡΤΑΝΕΙΝ, ΜΩΡΟΣ ΕΙ. ΘΕΛΕΙΣ ΓΑΡ ΚΑΚΙΑΝ ΜΗ ΕΙΝΑΙ ΚΑΚΙΑΝ, ΑΛΛ' ΑΛΛΟ ΤΙ. ΕΑΝ ΔΕ ΘΕΛΗιΣ ΟΡΕΓΟΜΕΝΟΣ ΜΗ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΕΙΝ, ΤΟΥΤΟ ΔΥΝΑΣΑΙ. ΤΟΥΤΟ ΟΥΝ ΑΣΚΕΙ, Ο ΔΥΝΑΣΑΙ.

Αν θέλεις τα παιδιά σου και η γυναίκα σου και οι φίλοι σου να ζήσουν αιωνίως, τότε είσαι ηλίθιος. Διότι θέλεις να εξουσιάζεις πράγματα που δεν μπορείς να εξουσιάσεις και θέλεις να κάνεις δικά σου πράγματα που δεν σου ανήκουν. Και αν θέλεις ο δούλος σου να μην κάνει ποτέ λάθη, είσαι ανόητος. Διότι ζητάς η κακία να μην είναι κακία, αλλά κάτι άλλο. Αν θέλεις όμως απλώς να μην αποτυγχάνεις σε ό,τι επιθυμείς, αυτό μπορείς να το κατορθώσεις. Πρέπει να επιδιώκεις μόνο αυτό που έχεις την δυνατότητα να πετύχεις.

ΚΥΡΙΟΣ ΕΚΑΣΤΟΥ ΕΣΤΙΝ Ο ΤΩΝ ΥΠ' ΕΚΕΙΝΟΥ ΘΕΛΟΜΕΝΩΝ Ή ΜΗ ΘΕΛΟΜΕΝΩΝ ΕΧΩΝ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑΝ ΕΙΣ ΤΟ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΑΙ Ή ΑΦΕΛΕΣΘΑΙ. ΟΣΤΙΣ ΟΥΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΕΙΝΑΙ ΒΟΥΛΕΤΑΙ, ΜΗΤΕ ΘΕΛΕΤΩ ΤΙ ΜΗΤΕ ΦΕΥΓΕΤΩ ΤΙ ΤΩΝ ΕΠ' ΑΛΛΟΙΣ. ΕΙ ΔΕ ΜΗ, ΔΟΥΛΕΥΕΙΝ ΑΝΑΓΚΗ.
Ο αφέντης του καθενός είναι εκείνος, που μπορεί να του δώσει ή να του αφαιρέσει όσα αυτός ποθεί ν' αποκτήσει ή ν' απαλλαγή από αυτά. Όποιος λοιπόν θέλει να είναι ελεύθερος δεν πρέπει ούτε να επιζητεί ούτε ν' αποφεύγει κάτι που άλλοι εξουσιάζουν. Ειδεμή θα είναι εκ των πραγμάτων ένας δούλος.

ΕΠΙ ΠΑΝΤΟΣ ΠΡΟΧΕΙΡΑ ΕΚΤΕΟΝ ΤΑΥΤΑ
Για κάθε περίσταση έχε πρόχειρα αυτά:
«ΑΓΟΥ ΔΕ Μ' Ω ΖΕΥ, ΚΑΙ ΣΥ ΧΗ ΠΕΠΡΩΜΕΝΗ ΟΠΟΙ ΠΟΘ' ΥΜΙΝ ΕΙΜΙ ΔΙΑΤΕΤΑΓΜΕΝΟΣ. ΩΣ ΕΨΟΜΑΙ Γ' ΑΟΚΝΟΣ. ΗΝ ΔΕ ΓΕ ΜΗ ΘΕΛΩ, ΚΑΚΟΣ ΓΕΝΟΜΕΝΟΣ, ΟΥΔΕΝ ΗΤΤΟΝ ΕΨΟΜΑΙ. ΟΣΤΙΣ Δ' ΑΝΑΓΚΗι ΣΥΓΚΕΧΩΡΗΚΕΝ ΚΑΛΩΣ, ΣΟΦΟΣ ΠΑΡ' ΗΜΙΝ, ΚΑΙ ΤΑ ΘΕΙ' ΕΠΙΣΤΑΤΑΙ».
«Οδήγα με Δία και σύ Πεπρωμένο μου,/ όπου εσείς μου προσδιορίσατε να πάω./ Διότι θ' ακολουθήσω πρόθυμα ακόμα κι αν δεν θέλω,/ και κακός αν γίνω, πάλι θ' ακολουθήσω./ Όποιος σωστά προσαρμόζεται στην Ανάγκη,/ Μεσ' τους θνητούς είναι σοφός και την θεία βούληση καλώς γνωρίζει».

ΑΛΛ Ω ΚΡΙΤΩΝ, ΕΙ ΤΑΥΤΗι ΤΟΙΣ ΘΕΟΙΣ ΦΙΛΟΝ, ΤΑΥΤΗι ΓΕΝΕΣΘΩ.
Συνεπώς, Κρίτων, αν οι Θεοί το επιθυμούν, έτσι ας γίνει.

ΕΜΕ ΔΕ ΑΝΥΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΗΤΟΣ ΑΠΟΚΤΕΙΝΑΙ ΜΕΝ ΔΥΝΑΝΤΑΙ, ΒΛΑΨΑΙ ΔΕ ΟΥ.
Εμένα πάντως ο Άνυτος και ο Μέλητος μπορούν να με φονεύσουν, όμως να με βλάψουν δεν μπορούν।

ΙΧΩΡ Κόσμος