Ειδική Ενημέρωση
Πάντα ενημερώνουμε όλους τους Έλληνες (Ελλαδίτες, Κύπριοι και Απόδημοι ) και Ομογενείς μας, σε ότι σοβαρό θέμα που απασχολεί όλους που ζουν τις περιοχές που ομιλιέται η Ελληνική και στην περίπτωση μας θα αναφερθούμε στην Παρούσα Διεθνή Γεωπολιτική Κατάσταση και στις Προκλήσεις . Το θέμα αυτό προέρχεται από το 6ο Διεθνές Συνέδριο της ΕΛΕΣΜΕ και ομιλητής του ήταν ο Στρατηγός ε.α. Δημήτριος Σκαρβέλης Επιτίμος Α/ΓΕΕΘΑ – Ακαδημαϊκός.
Αξίζει όμως να πούμε λίγα λόγια για την ΕΛΕΣΜΕ που είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1994 , με τα κεντρικά γραφεία του οργανισμού στον Πειραιά. Τον Αύγουστο του 1997 το ινστιτούτο μεταφέρθηκε στην Αθήνα όπου και βρίσκεται από τότε. Ο σκοπός της Εταιρίας είναι : Η μελέτη, ανάλυση και έρευνα σε θέματα στρατηγικής που αφορούν στην στρατιωτική στρατηγική, στη γεωστρατηγική, γεωπολιτική και την οικονομική πλευρά, στις επιπτώσεις στο περιβάλλον και λοιπά συναφή αντικείμενα που απασχολούν ή ανακύπτουν στον Ελλαδικό και Ευρωπαϊκό, στο χώρο των Βαλκανίων , την γενικότερη περιοχή της Μεσογείου θαλάσσης και του Ευξείνου Πόντου. Η Γεωπολιτική Κατάσταση και στις Προκλήσεις που αντιμετωπίζει η περιοχή της Ελλάδος και της Κύπρου και οι πληροφορίες τις οποίες που πληροφορηθούν οι πολυπληθείς επισκέπτες – αναγνώστες μας αξίζουν καθότι ο ομιλητής είναι πολύ έμπειρος Στρατιωτικός και παράλληλα Ακαδημαϊκός για τον οποίον θα σας παρουσιάσουμε πιο κάτω ένα σύντομο Βιογραφικό του.
Αξίζει όμως να πούμε λίγα λόγια για την ΕΛΕΣΜΕ που είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1994 , με τα κεντρικά γραφεία του οργανισμού στον Πειραιά. Τον Αύγουστο του 1997 το ινστιτούτο μεταφέρθηκε στην Αθήνα όπου και βρίσκεται από τότε. Ο σκοπός της Εταιρίας είναι : Η μελέτη, ανάλυση και έρευνα σε θέματα στρατηγικής που αφορούν στην στρατιωτική στρατηγική, στη γεωστρατηγική, γεωπολιτική και την οικονομική πλευρά, στις επιπτώσεις στο περιβάλλον και λοιπά συναφή αντικείμενα που απασχολούν ή ανακύπτουν στον Ελλαδικό και Ευρωπαϊκό, στο χώρο των Βαλκανίων , την γενικότερη περιοχή της Μεσογείου θαλάσσης και του Ευξείνου Πόντου. Η Γεωπολιτική Κατάσταση και στις Προκλήσεις που αντιμετωπίζει η περιοχή της Ελλάδος και της Κύπρου και οι πληροφορίες τις οποίες που πληροφορηθούν οι πολυπληθείς επισκέπτες – αναγνώστες μας αξίζουν καθότι ο ομιλητής είναι πολύ έμπειρος Στρατιωτικός και παράλληλα Ακαδημαϊκός για τον οποίον θα σας παρουσιάσουμε πιο κάτω ένα σύντομο Βιογραφικό του.
-
Σύντομο Βιογραφικό Στρατηγού ε.α. Δημητρίου Σκαρβέλη Επιτίμου Α/ΓΕΕΘΑ – Ακαδημαϊκού: Ο Δημήτριος Σκαρβέλης γεννήθηκε στη Xίο και ήταν γιός του Γιώργου Σκαρβέλη και της Ευχαρίδος Τσολάκα. Θείοι του ήταν οι Κωνσταντίνος Τσολάκας, στρατηγός και αρχηγός του ΓΕΕΘΑ, και Ξενοφών Τσολάκας, επίσης στρατηγός. Φοίτησε στην στρατιωτική σχολή Ευελπίδων, απ'οπου αποφοίτησε το 1954 και συμπλήρωσε τις σπουδές του στο εξωτερικό μεταξύ των οποίων στη σχολή πεζικού, στις Σχολές Πεζικού και Eπιτελών Διοικήσεως των H.Π.A. κ.α. Υπηρέτησε στον ελληνικό στρατό σε διάφορες θέσεις καθώς και στη φρουρά της Κύπρου και το Στρατηγείο του NATO στο Βέλγιο. Το 1990 προβιβάστηκε σε αντιστράτηγο και αρχηγό του ΓΕΣ. Το 1993 έγινε αρχηγός ΓΕΕΘΑ με τον βαθμό του στρατηγού. Τον επόμενο χρόνο αποστρατεύθηκε με τον τιμητικό τίτλο του επιτίμου αρχηγού. Έχει τιμηθεί με το δίπλωμα και τα διάσημα του χρυσού σταυρού του παρασήμου του Αποστόλου Παύλου απο τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο καθώς και με άλλα βραβεία. Το 2002 εκλέχτηκε τακτικό μέλος της ακαδημίας Αθηνών. Διαμένει μόνιμα στην Αθήνα.
ΠΑΡΟΥΣΑ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ
Yπό Στρατηγού ε.α. Δημητρίου Σκαρβέλη Επιτίμου Α/ΓΕΕΘΑ – Ακαδημαϊκού
Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο της ΕΛΕΣΜΕ «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ 2009»
Μεταξύ των ομιλητών ο Στρατηγός ε.α και Ακαδημαϊκός Δημήτριος Σκαρβέλης, οι Πρέσβεις στην Αθήνα, Ρωσίας V.I. Chkhikvishvilli και Κίνας Linquan Luo.
- Κυρίες και Κύριοι,
Οφείλω ευχαριστίες στην ΕΛ.Ε.Σ.ΜΕ για την παραχώρηση του βήματος αυτού και την ευκαιρία που μου δίνει να επικοινωνώ αυτή την ώρα με ένα εκλεκτό ακροατήριο. Πολύ ορθά - κατά τη γνώμη μου - η οργανωτική επιτροπή της ΕΛΕΣΜΕ επέλεξε σαν πρώτο θέμα την «Παρούσα Διεθνή Γεωπολιτική Κατάσταση και Προκλήσεις» διότι η όλη θεματική του συνεδρίου επιβάλλει να γίνει η αρχή, με μία μάλλον συνοπτική αναφορά στην Γεωπολιτική Κατάσταση και τις Προκλήσεις. Θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ σε αυτή την απαίτηση του Συνεδρίου.
Το πρώτο σκέλος του τίτλου της ομιλίας αυτής, δεν είναι άλλο τι, παρά, η απεικόνιση της Παρούσης Διεθνούς Γεωπολιτικής Κατάστασης, πράγμα εφικτό με μικρές πιθανότητες παρεκκλίσεων, ενώ το δεύτερο σκέλος, αυτό των Προκλήσεων, ενέχει ποσοστό απροσδιοριστίας, διότι συνεχώς αναδύονται και νέες προκλήσεις, μέσα σε ένα κόσμο διαρκώς μεταβαλλόμενο, με εγγενή - θα έλεγα - την αστάθεια, τη ρευστότητά του.
Κυρίες και Κύριοι,
Ευρισκόμεθα ακόμα στην πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα και δεν νομίζω ότι μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός, ότι, τα γεωπολιτικά πράγματα της σήμερον έχουν την αφετηρία τους στις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα. Αυτές οι δεκαετίες υπήρξαν συγκλονιστικές σε πλανητική διάσταση, διότι εκυοφόρησαν και ανέδειξαν γεγονότα και θέματα παγκόσμιας εμβέλειας, με μεγάλη σημασία και έντονη την επήρειά τους στο μέλλον της ανθρωπότητας. Οδεύουμε λοιπόν στον 21ο αιώνα με βαρύ φορτίο κληρονομιάς και καλούμεθα εμείς σήμερα να διαχειρισθούμε αυτή την κληρονομιά. Από την καλή ή κακή διαχείρισή της, (δηλ. των ανοικτών θεμάτων που κληρονομήσαμε), θα εξαρτηθεί η μελλοντική πορεία του κόσμου μας.
Προχωρούμε επομένως στην αποτύπωση της Διεθνούς Κατάστασης με αφετηρία την αυτοκατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, που υπήρξε και το πλέον συγκλονιστικό γεγονός από την κληρονομιά του αιώνα που έφυγε. Κατάρρευσε αιφνίδια (απρόβλεπτα) ένα Σύστημα Ισχύος και συνάμα ισορροπίας του Δίπολου Ανατολής-Δύσης που παρήγαγε ειρήνη επί δεκαετίες, έστω και μέσα σε ψυχροπολεμικό κλίμα. Το διακύβευμα του αγαθού της ειρήνης έχει μέχρι τούδε διαφυλαχθεί γενικά , παρά το γεγονός ότι μετά την κατάρρευση επακολούθησαν ανεξαρτητοποιήσεις κρατών (μελών της πρώην ΕΣΣΔ), συρράξεις και εξεγέρσεις σε περιοχές και των δύο Πόλων (σε ευρωπαϊκό και ασιατικό έδαφος, παλαιότερα στο χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας και πρόσφατα στη Γεωργία), καθώς και μετατοπίσεις μελών του ενός πόλου στον άλλο (ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, με την προσχώρησή τους σε Ε.Ε. και ΝΑΤΟ).
Προέκυψε έτσι ένας μονοπολισμός, με Πόλο τις ΗΠΑ, ο οποίος συνεχίζεται και σήμερα, αν και στη στρατιωτική διάστασή του, ισχύει το δίπολον, λαμβανομένης υπόψιν της στρατιωτικής ισχύος (κυρίως πυρηνικής) της Ρωσίας. Ο μονοπολισμός είχε σαν επακόλουθο τον Ηγεμονισμό του ενός πλέον Πόλου (ΗΠΑ) για τον οποίο θα ομιλήσουμε αργότερα..
Όμως, από τις αρχές του αιώνα, έχουμε ενδείξεις και αυτές μας τις δίδει πρωτίστως η διάσταση της οικονομικής ισχύος (και προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε και συμβάλλει η σε εξέλιξη οικονομική ύφεση), έχουμε λοιπόν ενδείξεις, ότι οδεύουμε σε Πολυπολικό Σύστημα Ισχύος. Τα γεωπολιτικά μεγέθη ενίων κρατικών οντοτήτων (όπως η γεωγραφική έκταση, δημογραφία και η ισχύς, τόσο η στρατιωτική, όσο και πρωτίστως η οικονομική) προδικάζουν την κυοφορούμενη Πολυπολικότητα.
Η Κίνα προχωρεί και εφόσον το πείραμά της, αυτό της ελεύθερης αγοράς μέσα σε ανελεύθερο πολιτικό πλαίσιο δεν αυτοαναιρεθεί, θα καταστεί στον μέλλον Πόλος στην παγκόσμια αρένα, ‘όπως προφανώς και η Ρωσία (πλούσια σε ενεργειακό και μεταλλευτικό δυναμικό) θα ανακτήσει το ρόλο Πόλου, για να μη αναφέρουμε και την Ινδία ή και τη Βραζιλία, καθόλου, μα καθόλου, απορριπτέες.
Οι περισσότεροι του ενός Πόλοι, εξαναγκαστικά οδεύουν προς εξισορροπητικές συμπεριφορές, αποφεύγουν τη χρήση στρατιωτικής ισχύος και αντιμάχονται τον ηγεμονισμό των ισχυρών παικτών του διεθνούς πεδίου. Αντιπροσωπεύουν μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες υπέρ των οποίων εργάζονται, και οι οποίες τελικά επωφελούνται σε αγαθά, όπως η ειρήνη και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, βελτιώνοντας την εικόνα του κόσμου μας. Βέβαια υπάρχει και η αντίθετη άποψη, που θέλει την Πολυπολικότητα να οξύνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των Πόλων και συνακόλουθα να κυοφορεί συγκρουσιακές αντιθέσεις.
Και επειδή ευρισκόμεθα στον ευρωπαϊκό χώρο, αναφερόμενος στην Ε.Ε,. δεν βλέπω τίποτε το κακό όσον αφορά στην αυτονόμησή της ως Πόλου (δεν την ανέφερα προηγουμένως) προκειμένου να πάρει τη θέση της μέσα στον υπό διαμόρφωση πολυπολικό κόσμο μας και με τη συσσώρευση πολιτική πείρα της και γενικά τον πολιτικό πολιτισμό της, κατά τρόπο ανεπηρέαστο να συνεισφέρει θετικά στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Αυτή όμως είναι μία πολύ αισιόδοξη προοπτική, αν λάβει κανείς υπόψιν τα εσωτερικά προβλήματά της (αυτά της εμβάθυνσης, της διεύρυνσης, της συνοχής και κυρίως της εξωτερικής πολιτικής και της αμύνης-ασφάλειας, όπου υστερεί καταφανώς).
Κυρίες και Κύριοι,
Το αγαθόν της παγκόσμιας ειρήνης και στην παρούσα φάση των γεωπολιτικών πραγμάτων, παραμένει ζητούμενο, παρά το γεγονός ότι δεν διαφαίνεται στο ορατό μέλλον κάποια παγκόσμια σύρραξη, όπως αυτές του πρώτου ημίσεως του αιώνα που πέρασε.
Εντούτοις δεν έχουν παύσει οι τοπικές συρράξεις (κληρονομηθείσες και μη) και σήμερα είναι ενεργές περίπου τριάκοντα θερμές εστίες ανά τον πλανήτη γη, διαφόρων μορφών και με ποικίλα αίτια, στους χώρους της Αφρικής και της Ασίας και όχι μόνο.
Σε μία ομιλία σύντομη, όπως η τωρινή, δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν αυτές οι θερμές εστίες, πολύ δε περισσότερο να γίνει και κάποια ανάλυσή τους. Απλά επισημαίνω τις αναμετρήσεις στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, όπως και το χρονίζον πρόβλημα στη Μέση Ανατολή μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων, για να τονίσω ότι, αν δεν βρουν το δρόμο της επίλυσής τους, δυνητικά θα μπορούσαν αργά ή γρήγορα, να μεταλαγούν και να προκαλέσουν μεγάλων διαστάσεων συρράξεις.
Το κακό είναι ότι στη συγκυρία τη σημερινή, βρίσκεται αποδυναμωμένος και υποβαθμισμένος ο ΟΗΕ, του οποίου η αποστολή είναι ακριβώς η πρόληψη, αλλά και η διευθέτηση των συγκρουσιακών καταστάσεων, εκφράζοντας προς αυτή την κατεύθυνση την παγκόσμια επιθυμία και βούληση.
Με την έναρξη του νέου αιώνα, ύστερα από την επίθεση στην Ν. Υόρκη, την 11η Σεπτεμβρίου 2001, επισημοποιήθηκε και η Διεθνής Τρομοκρατία και κατέστη παράμετρος του γεωπολιτικού παιχνιδιού. Η Δ. Τρομοκρατία, η οποία όχι μόνο συνέβαλλε και συμβάλει στην ύπαρξη θερμών εστιών, αλλά και εδημιούργησε συνθήκες ανασφάλειας, κυρίως, αλλά όχι μόνο, στις δυτικές κοινωνίες, με σοβαρές επιπτώσεις στον κοινωνικό βίο των λαών.
Οι «ασύμμετρες απειλές» εμπλέκουν και δοκιμάζουν και τους άμαχους πληθυσμούς και παρατηρούμε ότι η βία δεν είναι πλέον το προνόμιο των παραδοσιακών θεάτρων πολέμου και πεδίων μάχης. Τα κατ’ αντιπαράταξιν μέτωπα των ένστολων στρατών έχουν περιορισθεί ‘όπως και αυτά καθ΄εαυτά τα μέτωπα έχουν γίνει δυσδιάκριτα. Ο υπαινιγμός για μία επί θύραις σύγκρουση των πολιτισμών είναι μία φθίνουσα άποψη, η δε προβαλλόμενη «πολυπολιτισμικότητα» δεν φαίνεται ότι μπορεί να διαταράξει το στερεά εδραζόμενο Διεθνές Σύστημα, πάνω στη βάση της κρατικής οντότητας, αυτής του έθνους-κράτους.
Επανερχόμενος στο θέμα της υποβάθμισης του ΟΗΕ, θέλω να παρατηρήσω ότι ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα δεν βρέθηκε με τόσους πολλούς Διεθνείς Οργανισμούς και Φόρα (Παγκ.Τράπεζα, ΔΝΤ, Παγκ. Οργ. Εμπορίου, G8, G20, για το περιβάλλον, για την υγεία κ.α.), με τόσες Οργανώσεις κρατών (Ασιατικών κρατών, Νοτίου Αμερικής, Αφρικής, Μουσουλμανικών κρατών κλπ.), με Σύμφωνα όπως το ΝΑΤΟ, το Σ. Σαγκάης και άλλα, με τόσες Ανθρωπιστικού χαρακτήρα οργανώσεις, που όμως δυσλειτουργούν και είναι αναποτελεσματικά όργανα, εξαιτίας της πρόταξης ιδίων συμφερόντων από (κυρίως) τους ισχυρούς παίκτες της διεθνούς σκακιέρας.
Αυτή είναι, αγαπητοί μου, μια πολύ συνοπτική εικονογράφηση της πλανητικής κατάστασης και φυσικά η αναφορά, στη συνέχεια της ομιλίας, στις «προκλήσεις» που αυτή δέχεται, θα αποκαλύψει και άλλες πτυχές της. Οι προκλήσεις λοιπόν-που είναι το δεύτερο σκέλος του θέματός μας-έχουν κληρονομηθεί ως επί το πλείστον από τον προηγούμενο αιώνα και όπως έχω ήδη αναφέρει στην αρχή της ομιλίας, ο χειρισμός αυτών των προκλήσεων και η απάντηση-λύση που θα δώσουμε, θα επηρεάσει, αν όχι προδικάσει, τα μέγιστα στην πορεία των γεωπολιτικών πραγμάτων.
Προανέφερα τον «ηγεμονισμό» και υποσχέθηκα να επανέλθω σε αυτόν. Αναφέρομαι στον Ηγεμονισμό της μίας και μόνης Υπερδύναμης, όπως αυτή ανεδύθη μέσα από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η αίσθηση της μοναδικότητας ως Υπερδύναμης μέσα στο παγκόσμιο σκηνικό, οδήγησε τις ΗΠΑ (διότι περί αυτών πρόκειται), σε ηγεμονικές συμπεριφορές που είχαν σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση διεθνών οργάνων και πρωτίστως του ΟΗΕ, την απαξίωση του ρόλου των συμμάχων και των συμμαχιών και των διαδικασιών διαβούλευσης, τον παραμερισμό του διεθνούς δικαίου (κυρίως με τις επεμβάσεις σε ανεξάρτητα κράτη), την κατάργηση της διακρατικής ισοτιμίας, τη προσφυγή στην χρήση της στρατιωτικής μηχανής πριν να εξαντληθούν τα άλλα μέσα(πολιτικά, διπλωματικά).
Οι ηγεμονικές συμπεριφορές συνιστούν πρόκληση για το Δ. Σύστημα, είναι αποσταθεροποιητικός παράγων για τα διεθνή πράγματα και αντιπαραγωγικός προς η διεθνή συνεργασία.
Ο Μάρτιν Γουάιτ , διεθνούς κύρους πολιτικός επιστήμων και διεθνολόγος, στο έργο του «Η Διεθνής Θεωρία» γράφει για τον ηγεμονισμό, ότι «τείνει να καταργήσει το Διεθνές Σύστημα εγκαθιδρύοντας μία παγκόσμια αυτοκρατορία, είτε να το ελέγξει με ποικίλους μηχανισμούς και με τρόπο που θα ακυρώνει το καθεστώς της κρατικής κυριαρχίας και της εθνικής-κρατικής ανεξαρτησίας». Βέβαια, πρέπει να σημειώσουμε, ότι, πλάι στους ηγεμόνες υπάρχουν και ηγεμονίσκοι, που και αυτοί στο μέτρο των δυνατοτήτων τους μιμούνται τον ηγεμόνα. Χρησιμοποιούνται ως προκάλυμμα στην επιδίωξη των συμφερόντων τους, ο εκδημοκρατισμός και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η γεωπολιτική των αρχών του 20ου αιώνα (του Ράτσελ και αυτού του Μακίντερ) δηλ. η γεωπολιτική του ζωτικού χώρου και της εδαφικής επέκτασης, όπως και ο αποικισμός, δεν έχουν βέβαια θέση στον νέο αιώνα, όμως έδωσαν τη θέση τους σε πιο εκλεπτυσμένες και συγκαλυμμένες μορφές επιδίωξης των συμφερόντων από τους ισχυρούς.
Ευχάριστο είναι το γεγονός ότι η νέα προεδρεία των ΗΠΑ βλέπει τα παγκόσμια πράγματα και το ρόλο της Υπερδύναμης μέσα από άλλο πρίσμα, από την προκάτοχή της. Αυτό αντανακλάται σε ομιλίες του Προέδρου Ομπάμα και στην ακολουθούμενη πρακτική της εξωτερικής πολιτικής του, αλλά είμεθα ακόμα σε αναμονή, ως προς τα αποτελέσματα.
Η δεύτερη στη σειρά πρόκληση έχει να κάνει με τον «πυρηνικό κίνδυνο». Εννοώ τον κίνδυνο σε παγκόσμια κλίμακα από αυτή καθαυτή την ύπαρξη των πυρηνικών όπλων. Είναι ένας εφιάλτης που λίγοι τον αντιλαμβάνονται, διότι πρόκειται για πολύ εξειδικευμένο θέμα. Αν ο 20ος αιώνας ανέδειξε την πυρηνική ισχύ ως πολεμικό όπλο, ο 21ος πρέπει να την καταδικάσει, να την απαγορεύσει και να την εξαφανίσει. Υπάρχουν και συμβατικά όπλα, όπως οι νάρκες, αλλά και τα πολεμικά αέρια, που απαγορεύονται από το Δίκαιον του Πολέμου. Πολύ περισσότερο θα έπρεπε να είχαν απαγορευθεί τα πυρηνικά όπλα , σε όλο τους το φάσμα, σχεδίαση, παραγωγή, χρήση…. Ο κίνδυνος για την ανθρωπότητα δεν είναι θεωρητικός, αλλά απολύτως πραγματικός, αφού αυτή τη στιγμή γνωρίζουμε ότι τα υπάρχοντα πυρηνικά όπλα στα οπλοστάσια των κατόχων χωρών , δεν είναι παροπλισμένα (ίσως κάποια να είναι, αλλά αυτό δεν μετριάζει τον κίνδυνο), αλλά προβλέπονται στην πολεμική σχεδίαση τους και φέρονται από τα μέσα εκτοξεύσεως (π.χ. τα υποβρύχια και τους πυραύλους). Ποιος μπορεί να εγγυηθεί ότι, κάτω από ορισμένες συνθήκες, οι στρατιωτικές και πολιτικές ηγεσίες (πάντα αναλόγως του διακυβεύματος δεν θα προσφύγουν στην χρήση τους; Το δέλεαρ της πυρηνικής ισχύος είναι μέγα και ο πειρασμός μεγαλύτερος, ιδιαίτερα αν ο γείτονάς σου είναι πυρηνική δύναμη. Εδώ εντάσσεται η περίπτωση του Ιράν, που περιστοιχίζεται από την Ινδία, το Πακιστάν και το Ισραήλ, κατόχους πυρηνικών οπλοστασίων.
Πώς να γίνει πειστική η Υπερδύναμη, όταν (πολύ ορθώς) θέλει να σταματήσει το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, αλλά δεν κάνει λόγω για σταδιακή αποπυρηνικοποίηση και της ιδίας και των άλλων κατόχων. Υπάρχει το ερώτημα, αν ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε πυρηνικά όπλα, γνωστού όντως του ιδιότροπου χαρακτήρα του, οι ΗΠΑ θα επενέβαιναν στο Ιράκ; Άσχετα αν αυτά επεκαλέσθησαν για να επέμβουν. Και ακόμα, πόσο νομιμοποιείται το Ισραήλ, απρόκλητο και με αναπόδεικτη την πρόθεση του Ιράν να το πλήξει, να προβεί σε επίθεση κατά του Ιράν; Κάνω τον δικηγόρο του διαβόλου, για να προβάλω ότι, με το θέμα των πυρηνικών όπλων, η ανθρωπότητα βαδίζει επί ξυρού ακμής, όσον αφορά σε ένα πλανητικό όλεθρο.
Δεν παραβλέπεται ότι, εδώ και δεκαετίες έχουν καταβληθεί προσπάθειες για την τιθάσευση του πράγματος. Η NPT, η CTBT, οι ΣΤΑΡΤ Ι, ΙΙ και άλλες συμφωνίες (επίκειται και νέα μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας) ενώ περιέχουν ευοίωνες προβλέψεις, δεν τηρούνται και καταπατούνται από τους ίδιους που τις υπέγραψαν. Να μη μας αποκοιμίζει το γεγονός ότι, εκτός από τις περιπτώσεις Χιροσίμα και Ναγκασάκι δεν έχουμε άλλη χρήση. Δεν είμεθα στην εποχή εκείνη. Τα όπλα έχουν πολλαπλασιασθεί και καταστεί ισχυρότερα και έχουν πολλαπλασιασθεί και οι κάτοχοι και οι φιλοδοξούντες την απόκτηση. Η πυρηνική τεχνολογία έχει προχωρήσει. Σκεφθείτε τα μίνι νιουκς σε χέρια εκβιαστών ή τρομοκρατών. Έχουμε ακόμα και λαθρεμπόριο πυρηνικών υλικών κατά τον καθηγητή της ΣΣΕ Θ.Λιόλιο, οποίος στις εργασίες του αναφέρει περί τα 230 πυρηνικά ατυχήματα.
Που θέλω να καταλήξω; Ότι ο κίνδυνος πλανητικής, μη επανορθώσιμης καταστροφής, είναι υπαρκτός. Η παράμετρος της πυρηνικής ισχύος στη γεωπολιτική των κρατών (εννοώ τον πυρηνικών δυνάμεων) κάλλιστα μπορεί να αντικατασταθεί από τη συμβατική ισχύ τους, χωρίς το γεωπολιτικό διακύβευμα να αποδυναμώνεται. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν η συμβατική ισχύς συνεχώς αυξάνει, όπως με το πρόγραμμα των αμερικανικών δυνάμεων για την κατασκευή βόμβας 16 τον. Που θα εκρήγνυται σε βάθος 70 μέτρων. Εξάλλου ποιος είναι βέβαιος ότι μετά από ένα πυρηνικό όλεθρο, θα βγει κερδισμένος; Φοβάμαι ότι, το όλο θέμα των πυρηνικών όπλων από καιρό προσβάλει την ανθρώπινη λογική. Προκαλεί την ανθρώπινη λογική η προ μηνών έκκληση προς τη διεθνή κοινότητα από το Ναγκασάκι, 60 τόσα χρόνια μετά την πυρηνική προσβολή του, μία έκκληση που φωνάζει «…αποπυρηνικοποίηση η αφανισμός». Η πυρηνική πρόκληση πρέπει να σταματήσει το συντομότερον.
Προχωρούμε στην «παγκοσμιοποίηση» που δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το θέμα μας. Είναι ένας όρος που δεν έχει βρει ακόμα μία κοινά αποδεκτή ερμηνεία. Η μόνη ορατή διάσταση του όρου είναι αυτή της οικονομίας, της παγκοσμιοποιημένης πλέον, σε όποια έκταση έχει συμβεί αυτό. Αυτή η οικονομία έχει τις παρενέργειές της και μία από αυτές είναι και η οικονομική ύφεση (και κρίση που ταλανίζει για δεύτερο χρόνο την παγκόσμια οικονομία). Δεν θα αναφερθώ σ’ αυτή την κρίση, αλλά σε δύο παρενέργειες-προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, που έχουν να κάνουν η μία με το θεσμό του κράτους και η άλλη με την ανισοκατανομή πλούτου και αγαθών στον κόσμο μας.
Όσον αφορά στο πρώτο, στο θεσμό του κράτους, είναι γεγονός ότι, η παγκοσμιοποίηση, στην επιδίωξη της απελευθερωμένης ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, είδε το κράτος σαν εμπόδιο. Ο περιορισμός των αρμοδιοτήτων του, κυρίως των οικονομικών, η ελαχιστοποίηση του ρόλου των συνόρων του, ακόμα και η αποεθνικοποίηση του κράτους (εντεύθεν και η τάση σήμερα για αναθεώρηση της ιστορίας του , ώστε να μειωθεί το εθνοτικό του στοιχείο), βέβαια αναθεώρηση της ιστορίας όχι των επωφελουμένων την παγκοσμιοποίηση κρατών, αλλά των άλλων. Βάλλεται έτσι το Διεθνές Σύστημα, που είναι έντονα εθνοκρατικό, στηρίζεται σε κράτη-έθνη, ανεξάρτητα και ισότιμα μεταξύ των. Τα εθνικά κράτη και μόνο αυτά τυγχάνουν του λαϊκού τεκμηρίου της νομιμοποίησής των. Το κράτος έχει σοβαρό και αναντικατάστατο ρόλο. Αυτό απονέμει δίκαιον, εξασφαλίζει τις ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα (για τα οποία τόσος λόγος και καλώς, γίνεται) και παρέχει ασφάλεια στον πολίτη του. Δεν γνωρίζω παγκόσμιο πολίτη, αλλά μόνο πολίτη του συγκεκριμένου κράτους. Δεν ισχυρίζομαι ότι όλα τα κράτη λειτουργούν άψογα, με δημοκρατικές διαδικασίες, με μέριμνα και προστασία του λαού των, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα. Είναι θέμα εξέλιξης, προόδου, βελτιώσεως. Το κράτος και το Δ.Σ. αλληλένδετα, το δεύτερο με το Δ. Δίκαιο και τα Διεθνή Όργανά του, εκκοσμικοποιούν τον πλανήτη μας, τον καθιστούν λειτουργικό και συνεργάσιμο. Αμφότερα (κράτος και Δ.Σ.) δεν είναι προϊόντα ιδεολογίας η θεωρίας, αλλά πρακτικών αναγκών της οργανώσεως του ανθρώπινου βίου, ατομικά, κοινωνικά και διεθνικά. Η παγκοσμιοποίηση και ο ηγεμονισμός που προαναφέραμε, υποσκάπτουν τις λειτουργίες του διδύμου κράτους-Δ.Σ., όμως υποκατάστατα αυτών των δύο δεν υπάρχουν και ελλοχεύει το χάος. Η πρόκληση έγκειται στην υπονόμευση αυτού του διδύμου.
Ας έλθουμε τώρα στη δεύτερη παρενέργεια, αυτή της ανισοκατανομής πλούτου και αγαθών στον κόσμο μας. Δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας, υπήρχε ανέκαθεν, όμως την κατάσταση έχει σημαντικά επιδεινώσει η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Στη φυσική ανισοκατανομή πόρων και αγαθών ( οι οποίοι πόροι και αγαθά δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένοι σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη μας) έρχεται και η ανθρώπινη πλευρά, με την ανυπαρξία «αναδιανεμητικής δικαιοσύνης» και με την πρόταξη των οικονομικών συμφερόντων των οικονομικά ισχυρών παικτών της παγκόσμιας κοινότητος, δηλαδή η ανάλγητη ανθρώπινη πλευρά, να επιτείνει το κακό. Είναι γεγονός ότι ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος ( και αυτό συμβαίνει και σε πλούσια κράτη) υπάρχουν οικονομικές ανισότητες, ακόμη και ακραίας μορφής. Όπως είναι επίσης γεγονός ότι, κράτη ευνοημένα από τη φύση σε πόρους και αγαθά, δυσπραγούν και είναι πτωχά. Είναι το μεγάλο ερώτημα, αν για κάποια κράτη τα πολύτιμα ορυκτά ή το πετρέλαιο έφεραν ευημερία ή δυστυχία (κυρίως από την πρόκληση συγκρούσεων και πολέμων).
Η μεγέθυνση της ανισοκατανομής λόγω παγκοσμιοποίησης ήταν μάλλον αναπόφευκτη, για τον απλό λόγο ότι, οι πτωχές χώρες, από έλλειψη κατάλληλου προσωπικού και υποδομών, αλλά και τεχνογνωσίας, δεν θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και μάλλον θα γινόταν τα θύματά της. Αναμφίβολα και η «ισοκατανομή» αποτελεί ουτοπία, διότι ο κόσμος μας δεν θα γίνει αγγελικός, αλλά οι τεράστιες διαφορές έχουν τα υποπροϊόντα τους, όπως οι κοινωνικές αναταραχές και κυρίως η μετανάστευση (εν πολλοίς λαθραία), με τη συνεπικουρία βέβαια της ανυπαρξίας υγειονομικής περίθαλψης, της πείνας, της λειψυδρίας, της ανασφάλειας, των οικολογικής φύσεως προβλημάτων και άλλων δεινών. Για τη μετανάστευση και το οικολογικό πρόβλημα θα μιλήσουμε στη συνέχεια.
Ο γνωστός στοχαστής Π. Κονδύλης, στην εργασία του, «Από τον 20ο στον 21ο Αιώνα» εκτιμά ότι, ο νέος αιώνας ίσως αποδειχθεί ο συγκλονιστικότερος και τραγικότερος της ανθρώπινης ιστορίας και ένα από τα αίτια είναι η επίταση της ανισοκατανομής. Βεβαίως υπάρχουν όργανα και μηχανισμοί δανειοδοτήσεων και παροχής βοηθείας, όπως ο ΟΗΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα, το Δ.Ν. Ταμείο και ακόμα οι Ομάδες G7,8 ή και 20, όμως το φαινόμενο που περιγράφουμε μεγεθύνεται συνεχώς. Ένας δικαιότερος κόσμος, αναγκαστικά θα γίνει και ειρηνικότερος. Η γη μας έχει γίνει χωριό (με την ανάπτυξη των επικοινωνιακών και μεταφορικών μέσων και ιδίως με τα διαδίκτυα) και εύκολα η υπερευημερία του έχοντος γίνεται αμέσως αντιληπτή και τροφοδοτεί το φθόνο του μη έχοντος, σε ατομικό, ομαδικό και διακρατικό επίπεδο. Δεν είναι προς τιμήν του homo sapiens να παράγεται παγκοσμίως σε τρόφιμα το 115% των αναγκών της ανθρωπότητος (δηλ. έχουμε πλεόνασμα τροφής) και το ένα δισεκατομμύριο των ανθρώπων λιμοκτονεί.
Ένα άλλο θέμα που πρέπει να θίξουμε είναι αυτό της μετανάστευσης. Το φαινόμενο δεν είναι νέο και παρά τη μεγάλη δημοσιότητα που έχει στις ημέρες μας, δεν έχει φθάσει σε οξύτητα και κατά κάποιο τρόπο είναι υπό έλεγχο. Αναφέρομαι γενικά, όχι στην Ελλάδα και μόνο, όπου υπάρχει, μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό από άλλες χώρες του ευρωπαϊκού χώρου, λόγω της γεωγραφικής θέσεως της. Οι λόγοι που ωθούν σε μετατοπίσεις πληθυσμιακές είναι πολλοί, κυρίως όμως είναι πολιτικοί και οικονομικοί, δηλ. πιεστικά και ανελεύθερα καθεστώτα και έλλειψη εργασίας και γενικά αβεβαιότητα επιβίωσης. Η ανθρωπιστική πλευρά επιβάλλει την παροχή βοηθείας και προστασίας από τις χώρες υποδοχής και αυτό δεν συζητείται. Εντούτοις η μετανάστευση έχει και άλλες παραμέτρους, κοινωνικής και πολιτιστικής υφής, που επιβάλλουν λεπτούς χειρισμούς. Οι ακολουθούμενες πολιτικές αποβλέπουν σε δύο τινά, στην «ενσωμάτωση» στον κοινωνικό ιστό της νέας χώρας, που έχει κυρίως οικονομική και κοινωνική διάσταση και στην «αφομοίωση» που έχει πολιτισμική βασικά διάσταση. Δύο λέξεις κλειδιά (ενσωμάτωση-αφομοίωση) που όμως πρέπει να υλοποιούνται σε βάση συγκατάθεσης και συναίνεσης, άλλως θα οδηγήσουν σε κοινωνικές αναταράξεις.
Ο λόγος για τον οποίο αναφερόμεθα στο θέμα της μετανάστευσης δεν είναι ασφαλώς για να υπαγορεύσουμε μεταναστευτική πολιτική, αλλά για να επισημάνουμε ότι, αν δεν συγκρατηθούν οι πληθυσμοί στις χώρες τους , με τη βελτίωση των όρων διαβίωσης εκεί, τα μεταναστευτικά ρεύματα θα διογκωθούν μελλοντικά και θα γίνουν πρόξενος αναταραχών και συγκρούσεων. Οι μεταναστεύσεις του παρελθόντος επληρούσαν ανθρώπινα κενά σε νέες χώρες, ενώ η σημερινή και μελλοντική πληθυσμιακή μετακίνηση, στον γνωστό πλέον και πεπερασμένο πλανήτη μας θα επιφέρει αναστατώσεις.
Συγκράτηση, λοιπόν, των ανθρώπων στις χώρες τους με καταβολή του κόστους από τους έχοντας στους μη έχοντας. Αυτό που αποκαλέσαμε «αναδιανεμητική δικαιοσύνη».
Τώρα, ως προς τα οικολογικής φύσεως προβλήματα, δηλ. την οικολογική επιβάρυνση ή και καταστροφή του πλανήτη μας, διότι περί αυτού πρόκειται, το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που ακολουθούμε, αναποδράστως οδηγεί αφενός μεν στην κατασπατάληση κατά αλόγιστο τρόπο των υπαρχόντων φυσικών πόρων, αφετέρου δε επιφέρει μη ανεκτή φθοροποιό ρύπανση και μόλυνση στον πλανήτη μας. 70 κιλά ορυκτών υλικών απαιτεί η κατασκευή ενός κινητού τηλεφώνου. ‘όμως ο πλανήτης γη είναι πεπερασμένος, όπως είπαμε και τα φυσικά αγαθά του δεν ανήκουν στις παρούσες μόνο γενεές, αλλά και στις μελλοντικές. Ενεργούμε ωσάν να είμεθα οι τελευταίοι κάτοικοι της γης και μετά από εμάς…(το του Ευριπίδη)…γαία πυρί μιχθήτω. Στους μετανάστες θα προστεθούν μελλοντικά και κλιματικοί μετανάστες και ακόμα, μελλοντικά πολύ πιθανόν οι αναταραχές και οι συγκρούσεις να γίνονται για το νερό.
Η αλλαγή του οικονομικού μοντέλου ανάπτυξης προϋποθέτει αλλαγές πολιτικής ιδεολογίας και μεταβολή στάσης ζωής. Ο πολιτισμός μας είναι υλιστικός, λόγω τεχνολογικής προόδου και σύζευξης της ευημερίας με τον καταναλωτισμό. Η ηθική διάσταση του πολιτισμού παραγνωρίζεται, διότι και η παιδεία μας δεν είναι πλέον ανθρωποκεντρική, αλλά θετικιστική και τεχνοκρατική. Τα πτυχία συσχετίζονται με τις ανάγκες της αγοράς. Η υποδούλωση του ανθρώπου στην επιδίωξη μιας ψευδεπίγραφης ευημερίας είναι γεγονός.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, παρά τις όποιες προσπάθειες των διάφορων Ομάδων G και των αλλεπάλληλων συνεδρίων τύπου Κιότο (σε λίγο αυτό της Δανίας) δεν έχουμε μέχρι τούδε δείγματα ανάκαμψης και αναστροφής. Ήδη και το συνέδριο της Δανίας άρχισαν κάποιοι να το υπονομεύουν. Η οικολογική πρόκληση είναι μεγάλη, με ποικίλες παραμέτρους, όμως η θεραπεία καρκινοβατεί προσκρούοντας στα συμφέροντα των ισχυρών.
Αφήσαμε τελευταία προς εξέταση στην πρόκληση της «τρομοκρατίας», η οποία με τη μορφή της «διεθνούς τρομοκρατίας» και της αντιπαλότητος του ανατολικού προς το δυτικό κόσμο, έχει την αφετηρία της στην 11η Σεπτ. 2001, με το κτύπημα στους διδύμους πύργους της Νέας Υόρκης, αν και είχαν προηγηθεί και άλλα κτυπήματα. Η βία και η τρομοκρατία δεν είναι νέα φαινόμενα. Το νέον του πράγματος έγκειται στην εμφάνιση των «ασύμμετρων απειλών» και την υιοθέτηση πρωτόγνωρων κτυπημάτων. Δεν νομίζω ότι έχουμε αυτό που ο Χάντιγκτων ονοματίζει «σύγκρουση πολιτισμών», κάτι που εξάλλου και ο ίδιος δεν έχει στηρίξει επιστημονικά. Με την πάροδο του χρόνου νομίζω ότι κατεδείχθει ως υπερβολική και βιαστική η θεώρηση της τρομοκρατικής δράσης ομάδων και οργανώσεων, με πρώτη την Αλκάϊντα, ως προανάκρουσμα σύγκρουσης πολιτισμών. Ο φανατισμός (εν πολλοίς και θρησκευτικός) κάποιων, όσο αληθής και αν είναι, άλλο τόσο αληθές είναι ότι δεν μπορεί να γενικευθεί σε όλους τους οπαδούς μιας θρησκείας ( εν προκειμένω της μουσουλμανικής)(. Η Δύση δεν είναι ο μόνος στόχος της τρομοκρατίας. Στόχοι έχουν χτυπηθεί και στην Ασία και στην Αφρική και σε μουσουλμανικές χώρες. Στο νέο αιώνα, δεν θα πάψει να υπάρχει η σκιά της τρομοκρατίας, αν δεν διαγνώσουμε τα αίτια και δεν προβούμε στην θεραπεία των. Όσο αφήνουμε ανοικτές τις πληγές των χρονιζόντων άλυτων ζητημάτων, με πρώτο το παλαιστινιακό, τόσο θα παρέχουμε πρόσφορο έδαφος στην τρομοκρατία. Δεν είναι εύκολος ο θεωρητικός και ηθικός αφοπλισμός της τρομοκρατίας, ώστε να στερηθεί της βάσης για στρατολόγηση τρομοκρατών, όμως αν δεν ενεργηθεί σωστά η Διεθνής Κοινότητα από κοινού, το πρόβλημα θα καταστεί μόνιμο και θα οξυνθεί, οξύνοντας και άλλα προβλήματα, όπως τη μετανάστευση, τα θέματα ασφαλείας, τις πολιτικές ελευθερίες κ.α.
Δεν θα επεκταθούμε σε άλλα θέματα, αν και υπάρχουν, όπως το διεθνές οργανωμένο έγκλημα, το λαθρεμπόριο όπλων, τα ναρκωτικά, η σωματεμπορία κ.α., που συνιστούν προκλήσεις και όλα συμβάλλουν αρνητικά στον ομαλό κοινωνικό βίο και την ασφάλεια του πολίτη.
Επιλέξαμε ορισμένα θέματα, από αυτά που νομίζουμε ότι έχουν τέτοια και τόση επίδραση στα διεθνή πράγματα, ώστε να μπορούμε να ισχυρισθούμε πολύ γενικά, ότι, αν επιλυθούν η ανθρωπότητα θα γνωρίσει ομαλότητα και ειρήνη μέσα στο νέο αιώνα Αν όμως παραταθούν και επιδεινωθούν τότε, οι προκλήσεις θα είναι μεγάλες και η ανθρωπότητα δεν θα αποφύγει όσα απευχόμεθα.
Στο σημείο αυτό θέλω να κάνω δύο παρατηρήσεις, που νομίζω ότι έχουν τη σημασία τους. Πρώτη παρατήρηση είναι, ότι κανένα, μα κανένα κράτος από μόνο του, όσο ισχυρό και αν είναι, δεν μπορεί, όσο και αν το θέλει, να επιλύσει τα θιγέντα προβλήματα, έστω και ένα από αυτά. Άρα απαραίτητη προϋπόθεση για την αντιμετώπιση των είναι η συνεργασία μεταξύ των κρατών και η σύμπραξη. Διεθνής συνεργασία λοιπόν και διεθνής σύμπραξη.
Δεύτερη παρατήρηση είναι, ότι όποιο κράτος, πάλι όσο ισχυρό και αν είναι νομίζει ότι θα μπορέσει να μείνει αλώβητο και ανεπηρέαστο, όταν κάποιο η περισσότερα από τα θιγέντα προβλήματα εκραγεί και λάβει μεγάλες διαστάσεις (πυρηνικός όλεθρος, οικολογική καταστροφή, ανεξέλεγκτες μεγάλες μετατοπίσεις πληθυσμών….), αυτό το κράτος σκέπτεται και ενεργεί στρουθοκαμηλικά. Κρύβει το κεφάλι του για να μη δει μία τραγική κατάσταση, από τις συνέπειες της οποίας δεν θα γλιτώσει.
Τα θέματα που εθίξαμε έχουν όλα τη γεωπολιτική σημασία τους και τις πλανητικές διαστάσεις τους. Επροτιμήσαμε αυτή τη μέθοδο, μέσω υπαρκτών προβλημάτων, να ανατάμουμε την κατάσταση του κόσμου μας, αντί των θεωρητικών αναλύσεων. Το συμπέρασμα του αιώνα μας καλεί για :
-
Ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας, μέσω ΟΗΕ και περιφερειακών και τοπικών οργάνων. -
Σεβασμό του Διεθνούς Δικαίου και ενίσχυσή του. -
Αποπυρηνικοποίηση και απενεργοποίηση όλων των όπλων (ο ρόλος στον ΟΗΕ). -
Αντιμετώπιση της τρομοκρατίας με εξάλειψη των αιτιών που την προκαλούν. -
Επίλυση των χρονιζόντων προβλημάτων (Παλαιστινιακό πρωτίστως, 30 τόσες εστίες αναταραχών, σχεδόν μόνιμες). -
Αντιμετώπιση των μεταναστεύσεων με θεραπεία των αιτίων στις χώρες προέλευσης. -
Οικολογική αποκατάσταση του πλανήτη μας.
Για να γίνουν αυτά πρέπει να θυσιαστούν η ηγεμονική στάση κρατών, η πρόταξη του εθνικού συμφέροντος έναντι του γενικού ο πλουτισμός κάποιων που αναμφισβήτητα αυξάνει την φτώχεια άλλων.
Και ακόμα, η επιστήμη και η τεχνολογία, με τις μεγάλες δυνατότητες που διαθέτουν, να θέσουν στόχους και σκοπούς που να αποβλέπουν στην θεραπεία των προκλήσεων που εκθέσαμε. Η γνώση και η εμπειρία να τεθούν στην υπηρεσία του καλού και ωφέλιμου για την ανθρωπότητα.
Τελειώνω αυτή την μάλλον σύντομη παρουσίαση, ευχόμενος κάθε επιτυχία στο συνέδριο.
Yπό Στρατηγού ε.α. Δημητρίου Σκαρβέλη Επιτίμου Α/ΓΕΕΘΑ – Ακαδημαϊκού
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου