Η τελετουργία των Εναγισμών

Θα παρουσιάσουμε ωρισμένους βασικούς όρους της Ελληνικής τελετουργικής ορολογίας. Υπάρχει διαφορά της θυσίας προς τους Ολυμπίους Θεούς όπου η θυσία ενέχει κοινωνία με τον λάτρη, με την θυσία προς τις Χθόνιες δυνάμεις που απαγορεύει την κοινωνία με τον λάτρη. Η Ολύμπια θυσία εκφράζεται με τους όρους θύειν και ιερεύειν ενώ η Χθόνια θυσία με το ολοκαυτείν ή το εναγίζειν.

Το θύειν αφορά μόνον εκείνο το τμήμα της θυσίας που καιγόταν με σκοπό τον εξαγνισμό. Το ιερεύειν συνδέεται μάλλον με το άκαυστο τμήμα που ήταν αφιερωμένο στους Θεούς, αλλά το έτρωγε σε κοινωνία ο λάτρης. Το ιερείον είναι το ζώο προς θυσία.

Το θύειν συνδέεται με την θεραπεία, την υπηρεσία, ενώ το εναγίζειν με την αποτροπή, την απομάκρυνση. Η λέξη εναγίζειν σημαίνει την ασχολία με κάτι που αφορά το άγος. Προσοχή εδώ σε κάτι σημαντικό: το άγος είναι ομόρριζο του άγιος, το οποίο κατά την αρχαία εποχή είχε διττή σημασία. Άγιος δεν ήταν μόνον ο αγνός, αλλά και ο μιαρός...

Ο Αθήναιος (ΙΧ 78 περ. 409 Ε) διασώζει μία αναφορά της τελετής εναγισμών. Ο όρος απόνιμμα, μάς λέει ο Αθήναιος, αφορά ειδικά τις τελετές προς τιμή των νεκρών και εκείνες που λαμβάνουν χώρα για τον καθαρμό των μιαρών. Και παραθέτει από τον Κλείδημο τις λεπτομέρειες της τελετής: «Σκάψε τάφρο στα δυτικά ενός τάφου. Μετά κοίταξε κατά μήκος της τάφρου προς τα δυτικά και χύσε νερό λέγοντας τα εξής: Καθαρμός για σένα που σου πρέπει και αρμόζει. Κατόπιν χύσε δεύτερο το μύρο. Ο Δωρόθεος προσθέτει αυτές τις λεπτομέρειες, διατεινόμενος ότι οι ακόλουθες οδηγίες είναι γραμμένες στις προγονικές τελετές των Ευπατρίδων σχετικά με τον καθαρμό των ικετών: Μετά αφού πλυθεί, όπως και οι άλλοι που έσφαξαν το θύμα, ας λάβει νερό για καθαρμό και ας πλύνει τον ικέτη από τα αίματα, ο οποίος εξαγνίζεται. Κατόπιν, αφού αναδεύσει το απόπλυμα, ας το χύσει στο ίδιο μέρος».

Τα φαντάσματα στη Νέκυια της Οδύσσειας «πίνουν το μαύρο αίμα» και έτσι ανακτούν την ζωή. Όμως σε τελετές καθαρμού απαιτούν μολυσμένο νερό, τα «αποπλύματα». Το θύμα αντικαθιστά τον μιαρό ικέτη. Το αίμα πέφτει πάνω του για να ταυτιστεί εκείνος με το θύμα. Το φάντασμα απαιτεί αίμα για να ικανοποιήσει την πνευματική δίψα για εκδίκηση.

Υπήρχαν και άλλοι τρόποι ταυτίσεως του θύματος με τον ικέτη, όπως για παράδειγμα όταν ο ικέτης φορούσε ολόκληρο το δέρμα του θύματος. Άλλοτε πατούσε με το πόδι του πάνω στο δέρας. Η τελετουργία των εναγισμών είναι καθαρμός μέσω εξιλέωσης των χθόνιων πνευμάτων. Η ανάγκη για εξιλέωση αφορά το μίασμα της αιματοχυσίας. Η κάθαρση από το μίασμα επιτυγχάνεται με το αίμα που θα χυθεί πάνω στον ικέτη από το θύμα.

Σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης όπως σε λοιμούς και πολεμικές ετοιμασίες προσφέρονταν σφάγια, όπως και με τους εναγισμούς, για καθαρμό και εξιλέωση. Οι κάτοικοι της Κύθαινας για παράδειγμα, τόσο παραμέλησαν την πολιτιστική επιρροή του χορού και της γιορτής και έγιναν τόσο ασεβείς και εριστικοί που συναντούντο μόνο για να φιλονικήσουν. Κάποτε μπλέχτηκαν σε μεγάλη σφαγή. Μετά από αυτό, όποτε απεσταλμένοι τους πήγαιναν σε άλλη πόλη, οι κάτοικοι τους πρόσταζαν να αποχωρήσουν. Οι Μαντίνειοι μετά την αποχώρησή τους εξάγνισαν την πόλη περιφέροντας τα σφαγιασθέντα ζώα σε όλη την πόλη.  

Πολύ διδακτική είναι και η περιγραφή του Παυσανία (ΙΙ. 12. 1) για τις τελετές στην Τιτάνη προς εξευμενισμό των ανέμων. Τελούνται μία νύχτα κάθε έτος. Ο Παυσανίας προσθέτει ότι ο Ιερέας «τελεί μυστικές τελετές μέσα σε τέσσερις τάφρους» καταπραΰνοντας την οργή των ανέμων και ψάλλει πάνω από αυτές μαγικά της Μήδειας. Είναι σαφές ότι καθένας από τους τέσσερις ανέμους κατοικεί ως Χθόνια δύναμη σε μία τάφρο. Η συμβολική θυσία της Ιφιγένειας είναι παυσάνεμος, δηλαδή για να παύσουν οι άνεμοι.

Η τελετουργία των σφαγίων και των εναγισμών, της σφαγής και του καθαρμού, βασίζεται στον φόβο των φαντασμάτων και της δράσης τους επί των ζωντανών, είτε ως κακοί άνεμοι, ως φοβεροί οιωνοί, ως εκδίκηση επιορκίας, είτε ως ένοχη συνείδηση εξαιτίας κάποιας αιματοχυσίας. Η ουσία τους είναι η αποτροπή.

Για περαιτέρω πληροφορίες, ίδε στο βιβλίο της Jane Harrison, Αρχαίες Ελληνικές Εορτές, Εκδόσεις Ιάμβλιχος.

Δρυόπη